Pérangan Kang Kapisan
Bab 8
Ayam Wuruk, Syri Rajasanagara,
Ratu kang kaping IV ing Majapait
(tahun 1350 – 1389)
Awit saking gedhéné lelabuhané Patih Gajahmada, nagara Majapait saya suwé saya misuwur
kuwasané.
Prabu Ayam Wuruk tetep jumeneng ratu agung binathara ngerèh sapepadhaning ratu.
Sang Nata krama oleh nakdhereke piyambak kang wewangi Retna Susumnadewi.
Para santanané padha ginadhuhan tanah dhéwé dhéwé ing samurwate. Déné kuwajibané para santana
utawa adipati mau ing mangsa kang wus ditamtokaké kudu ngadhep ing panjenengané Nata, mulané
kabèh padha duwè dalem becik becik ana ing Majapait, muwuhi asrining nagara.
Ing jaman iku ana pujangga kraton aran ”Prapanca” (Budha).
Ing tahun 1365 pujangga iki nganggit layang kang aran Nagarakertagama.
Ana manèh pujangga aran Empu Tantular nganggit layang Arjunawiwaha.
Majapait ing wektu iku emeh mbawahaké satanah Indiya Wétan kabèh, kayata: Tanah Jawa Wétan lan
Tengah, Sumatra, wiwit Lampung tekan Acih (Perlak), Bornéo (Banjarmasin), Sélebes (banggawai,
Salaiya, Bantaiyan), Florès (Larantuka), Sumbawa (Dompo), saparoning Malaka lan sabageyaning
Nieuw Guinéa.
Tanah Sundha ora ditelukaké. Kang jumeneng ratu ana ing tanah Sundha mau ajejuluk Prabu
Wangi, putrané putri dilamar Prabu Ayam Wuruk iya dicaosaké, ananging Prabu Wangi banjur
pasulayan karo Patih Gajahmada, nganti dadi perang.
Prabu Wangi séda ing paprangan lan akèh punggawané kang mati ana paprangan; ewadéné
tanah Sundha ora dibawah Majapait, isih madeg dhéwé ing saterusé.
Ing Jaman samono paro ajar utawa pandhita (agama Budha utawa Syiwah) mèlu nindakaké
paprentahan nagara, mulané padha diparingi lungguh bumi dhéwé dhéwé kang diarani bumi: Pradikan.
Padésan ing sakubenging candhi utawa padhepokaning para pandhita lumrahè uga dadi bumi pradikan,
wongé diwajibaké jaga lan ngopeni candhi padhepokan mau.
Kawula liyané padha kena pajeg prapuluhan (saprapuluhing pametuning buminé), lan kena ing
pagawéyan gugur gunung lan sapepadhané.
Pajeg rajakaya, pajeg panggaotan lan tambangan ing wektu samono iya wis ana.
Pametoning praja gedhé banget, perlu kanggo rgad perang lan kanggo kapraboning Sang Nata sarta
kanggo yeyasan nagara, kayata: kraton, gedhong gedhong, pasangrahan pasanggrahan lan liya liyané.
Ing nagara Majapait wis akèh omah kang becik becik, payoné sirap, déné omah kang lumrah
padha apager gedhég, ananging ing jero racaké ana pethiné watu kang santosa perlu kanggo
nyimpen barangé kang pangaji.
Wong wong dhèk jaman samono padha doyan nginang, senengané padha tuku bala pecah saka
juragan Cina, pambayare nganggo dhuwit sing diarani Kèpèng.
Wong lanang padha ngore rambut, wong wadon gelungan kondhe. Wiwit enom wong wong
padha nganggo gegaman keris, lan gegaman iku kerep diempakaké.
Wong yèn mati jisime diobong, yèn sing mati iku bangsa luhur utawa wong sugih bojo bojoné
(randha randhané) padha mèlu obong.
Ora adoh saka nagara ana papan kanggo adu adu kewan utawa uwong utawa kanggo karaméyan
liya liyané. Papan iku arané ”Bubat”
Sang Nata kerep lelana tinggal nagara, ing Blambangan saurute iya tau dirawuhi.
Prakara perdagangan iya dadi gedhé banget, awit saka majuning lelayaran kagawa saka kehing nagara
nagara kang kabawah ing Majapait sing kelet letan sagara.
Bab kagunan, kayata: ngukir ukir sapepadhané, kombule ing Tanah Jawa Wétan dhèk pungkasané abad
kang katelulas, lan ing wiwitané abad kang pat belas, mung baé panggawéné reca reca kang apik apik
iku nganggo tuntunaning wong Indhu utawa nurun kagunan Indhu.
Cekaking carita: Nalika panjenengané Prabu Ayam Wuruk iku, Majapait lagi unggul unggule,
samubarang lagi sarwa onjo.
Prabu Ayam Wuruk tilar putra kakung miyos saka selir asma ”Bhre Wirabhumi” jumeneng Nata ana
ing bageyan kang wétan.
Déné kang nggentèni keprabon Majapait putra mantuné Sang Nata, ajejuluk Wikramawardhana (tahun
1389 – 1400).
Ing tahun 1400 Sang Prabu sèlèh keprabon, kersané arep mandhita, ananging sapengkere Sang nata,
putra lan sentanané padha rebutan nggentèni keprabon.
Prabu Wikramawardhana banjur kapeksa kundur jumeneng ratu manèh nganti tekan tahun 1428.
Sajroning jumeneng sing keri iki Sang Prabu nerusaké merangi santanané kang wus kabanjur ngraman
nalika Sang Prabu jengkar saka kraton.
Rehning perang iki nganti suwé dadi nganakaké kapitunan akèh lan karusakan gedhé, awit teluk
telukan ing tanah sabrang banjur padha wani mbangkang wus ora gelem kabawah Majapait.
Tataning kawula iya banjur rusak. Prakara patèn pinatèn wis dadi lumrah.
Akeh wong main lan adu jago totohanu gedhéni.
Ing tahun 1428 – 1447 kang jumeneng nata ratu putri jejuluk Retna Dewi Suhita, putrané Prabu
Wikramawardhana saka garwa paminggir.
Terusé banjur banjur Prabu Kertawijaya (1447 – 1452) lan manèh Prabu Bhra Hiyang Purwawisyesa
(1456 – 1466), Pandan Salas (1446 – 1468), banjur Prabu Bhrawijaya V (1468 – 1478).
Mungguh babade ratu ratu kang wekasan iki ora terang, mulané ora disebutaké.
Ana ratu ing nagara Keling (salor wétané Kedhiri, skidul kuloné Surabaya) jejuluk Prabu Ranawijaya
Giridrawardhana ngelar jajahan nelukaké Jenggala, Kedhiri lan uga mbedhah Majapait (tahun 1478).
Bedhahè Majapait iku kuthané ora dirusak, awit ing tahun 1521 lan 1541 nagara Majapait isih kecrita
kutha kang gedhé.
Suwe suwé kutha Majapait dadi rusak, awit wong wongé kang ora seneng kaerèh ing kraton liya, padha
genti genti ninggal negarané, nglèrèg marang tanah Bali.
Saiki Majapait mung kari patilasan baé, awujud pager bata tilas mubeng lan tilas gapura (Candhi Tikus,
Bajang Ratu).
Isih sajroning jaman Majapait, agama Islam wis mlebu saka sathithik, saya suwé saya bisa ngalahaké
dayaning agama Indhu ana ing Jawa Wétan.
Mungguh kaananing tanah Sundha ing wektu iku ora pati kasumurupan.
Sawisé krajan Tarumanagara dhèk abad 4 lan 5, mung ana kang kacarita krjan Sundha ing tahun
1030 nagarané kira kira ing Cibadhak.
Enggoné ora ana wong manca kang mlebu mrono, marga saka kehing bajag kang padha
nganggu gawé ing sauruting pasisir.
Ing Priyangan sisih wétan ana krajané aran Galuh, kang ngadegaké ayaké ratu aran Pusaka,
ratu liyané jejuluk Wastukencana lan Prabu Wang(g)i.
ing tahun 1433 Sang Ratu Dewa iya Raja Purana, ngadegaké kutha anyar aran Pakuan
(Batutulis).
Karajan iki aran Pajajaran. Tulisan kang ana ing watu kono nerangaké manawa Sang Prabu
yasa segaran.
Pérangan Kang Kaping Pindho
Babad Tanah Jawa Wiwit Adegé Karajan Karajan
Islam lan Tekané Bangsa Europa tumekané Gempale
Karajan Mataram lan Ambruké Vereenigde
Oost indische Compagenie (VOC) tahun 1500 – 1799
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 1
Karajan Demak lan Karajan Pajang
+/- tahun 1500 – 1582
Wiwitané ing Tanah Jawa ana agama Islam ing antarané tahun 1400 – 1425.
Ing tahun 1292 ing tanah Perlak ing pulo Sumatra wis ana wong Islam; ing tahun 1300 ana
wong Islam manggon Samudra Paséi. Ing pungkasané abad kang ping 14 ing Malaka iya wis ana
wong Islam.
Tekané padha saka Gujarat. Saka Malaka kono agama islam mencar marang Tanah Jawa, tanah
Cina, Indhiya Buri lan Indhiya Ngarep.
Kang mencaraké agama Islam ing Tanah Jawa dhisike yaiku saudagar Jawa saka Tuban lan
Gresik, kang padha dedagangan ing Malaka, padha sinau agama Islam, dadiné Islam terkadhang
sok kepeksa.
Sudagar sudagar jawa mau padha bali marang Tanah Jawa Wétan, sudagar Indhu lan Persi uga
ana sing teka ing kono lan nuli mencaraké agama Islam marang wong wong.
Sing misuwur yaiku: Maulana Malik Ibrahim (wong Persi?), séda ana ing Gresik ing tahun 1419,
nganti saiki pasareané isih.
Bareng kuwasané karaton Majapait saya suwé sya suda, para bupati ing pasisir rumangsa gedhé
panguwasané, wani nglakoni sakarep karep.
Para bupati mau lumrahè wis padha Islam wiwit tumapaking abad kaping 16 (tahun 1500 – 1525),
Jalaran saka iku kerep baé perang karo para raja agama Indhu kang manggon ing tengahing Tanah
Jawa.
Miturut carita: Sang Prabu Kertawijaya ing Majapahit iku wis tau krama karo putri saka ing
Cempa (tanah Indhiya Buri).
Putri mau kapernah ibu alit karo Radèn Rahmat utawa Sunan Ngampel (sacedhaké Surabaya).
Sunan Ngampel kagungan putra kakung siji, asma Sunan Bonang, lan putra putri siji, asma Nyai
Gedhe Malaka.
Nyai Gedhe Malaka iku marasepuhe Radèn Patah utawa Panémbahan Jimbun, yaiku kang
sinebut: Sultan Demak kang kapisan.
Sunan Ngampel lan Sunan Bonang iku dadi panunggalané para wali.
Para wali mau kang misuwur: Sunan Giri (sakidul Gresik), ana ing kono yasa kedhaton lan
mesjid; Ki Pandan Arang (ing Semarang) lan Sunan Kali Jaga (ing Demak).
Ing tahun 1458 ing Demak wis ana mesjid becik.
Padha padha bupati ing pasisir pati Unus iku kang kuwasa dhéwé.
Pati Unus uga kasebut Pangéran Sabrang Lor.
Iku putrané Radèn patah utawa Panémbahan Jimbun.
Ing tahun 1511 Pati Unus mbedhah Jepara,
Ing tahun 1513 nglurugi Malaka.
Enggoné tata tata arep nglurug mau nganti pitung tahun lawasé.
Lan bisa nglumpukaké prau kehe nganti sangang puluh lan prajurit 12.000, apadéné mriyem pirang- pirang.
nanging panémpuhe bangsa Portegis ing Malaka nggegirisi, nganti Pati Unus kapeksa bali lan ora oleh
gawé.
Pati Unus ing tahun 1518 uga ngalahaké Majapait nanging Majapait dhèk samana pancèn wis ora
gedhé. Kuthané ora dirusak, mung pusaka kraton banjur digawa menyang Demak sarta Pati Unus
ngaku nggentèni ratu Majapait.
Ing tahun 1521 Pati Unus séda isih enem lan ora tinggal putra.
kang gumanti rayi let siji yaiku Radèn Trenggana, jalaran rayiné tumuli: Pangéran Sekar Séda Lèpèn,
wis disédani putrané raden Trenggana, kang aran Pangéran Mukmin.
sajroning jumenengé Sultan Trenggana (tahun 1521 – 1550) karaton Demak kuwasa banget, nguwasani
Tanah Jawa Kulon, ngerèh kutha kutha ing pasisir lor lan uga mbawahaké jajahan Majapait, sarta
karaton Supit Urang (Tumapel) uga banjur kaprentah ing Demak. Déné Blambangan iku bawah Bali.
Pelabuhan bawah Demak akèh sing ramé, kayata: Jepara, Tuban, Gresik lan Jaratan.
Gresik lan Jaratan iku sing ramé dhéwé, wong kang manggon ing kono luwih 23.000.
Ing tahun 1546 Sunan Gunung Jati kalawan Sultan Trengganaq arep mbedhah Pasuruwan.
Kutha Pasuruwan banjur kinepung ing wadya bala, nanging durung nganti bedhah, pangepungé
diwurungaké, jalaran Sultan trenggana séda cinidra déning sawijining punakawan santana, kang mentas
didukani.
Putrané Sultan Trenggana akèh. Putra putriné padha krama oleh priyayi gedhé gedhé.
Ana sing krama oleh bupati ing Pajang, kang asma: Adiwijaya, yaiku Mas Krèbèt, Ki jaka Tingkir utawa Panji Mas.
Putrané Sultan Trenggana loro: Pangéran Mukmin utawa Sunan Prawata, lan Pangéran Timur, kang ing
besuké dadi adipati ing Madura.
Sunan Prawata iku kang nyedani Pangéran Sekar Séda Lèpèn.
Ing semu putrané Pangéran Sekar Séda Lèpèn kang asma Arya Panangsang arep malesaké sédané kang
rama.
Sakawit Arya Panangsang nyedani Pangéran Mukmin sagarwané, nuli putra mantuné Sultan
Trenggana, ora oleh gawé, malah Arya Panangsang bareng dipapagaké perang, kalah nemahi pati.
Adiwijaya banjur nguwasani Tanah Jawa: amboyong pusaka kraton menyang Pajang lan nuli
dijumenengaké Sultan déning Sunan Giri.
nalika Adiwijaya jumeneng ratu ana ing Pajang, blambangan lan Panarukan kabawah ratu agama
Syiwah ing Blambangan, kang uga mbawahaké Bali lan Sumbawa (tahun 1575).
Jajahan jajahan ing Pajang kaprentah ing pangéran (adipati) yaiku: Surabaya, Tuban, Pati, Demak,
Pemalang (Tegal), Purbaya (madiyun), Blitar (Kedhiri), Selarong (Banyumas), Krapyak (Kedhu sisih
kidul kulaon, sakuloné bengawan Sala.
Ana ing tanah Pasundhan karaton Pajang meh ora duwè panguwasa, jalaran ing tahun +/- 1568 tanah
Banten dimerdikakaké déning Hasanuddin, dadi tanah kasultanan.
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 2
Karajan Mataram Nalika Jumenengé Sénapati
(tahun 1582 – 1601)
Ana wong linuwih sinebut Kyai Gedhe Pamanahan, asale mung wong lumrah baé.
Jalaran saka akèh lelabuhané marang Sultan Pajang, banjur didadèkaké patinggi ing Mataram.
Nalika iku tanah Mataram durung reja lan Pasar Gedhe, padunungané Kyai Pamanahan mau
isih awujud désa.
Putrané Kyai Gedhe Pamanahan kang asma Sutawijaya utawa Radèn Bagus, utawa Pangéran Ngabehi
Loring Pasar iku dipundhut putra angkat déning Sultan Pajang lan nganti diwasa tansah ana ing kraton
, dadi mitrané Pangéran Pati yaiku Pangéran Banawa.
Ing tahun 1575 Sutawijaya gumanti kang rama ana ing Mataram, oleh jejuluk Sénapati Ing Ngalaga
Sahidin Panatagama.
Panémbahan Sénapati (Sutawijaya) mau banget ing pangarahè supaya bisa jumeneng ratu.
Ing sasi Mulud ora ngadhep marang Pajang, lan Pasar Gedhe didadèkaké bètèng, ndadèkaké kuwatire
Sultan Adiwijaya.
Kelakon ora suwé banjur peperangan, Adiwijaya kalah lan ing tahun 1582 séda jalaran karacun.
Pangéran Banawa ora wani nglawan Sénapati.
Sénapati banjur ngaku jumeneng Sultan, sarta pusakaning kraton kaelih marang Mataram.
Sénapati ngerèhaké Mataram ing tahun 1586 – 1601.
Jajahan jajahan karaton Pajang kang wis kasebut ndhuwur kaerèhaké ing Mataram kanthi ngrekasa
banget.
Sénapati kepeksa kudu kerep perang, kayata: perang karo Panaraga, Madiyun, Pasuruwan lan luwih
luwih karo Blambangan.
Ewadéné Blambangan iku ora bisa kalah babar pisan. Karo Sénapati memitran.
banten arep ditelukaké, nanging ora bisa kalakon.
Galuh pineksa kareh Mataram.
Ing nalika iku akèh kutha kutha pelabuhan kang ramé, padha ditekani wong Portegis, ora lawas wong
Walanda iya padha nekani ing kono.
Dedagangané mrica, pala , cengkeh, kapas lan barang barang liyané akèh, nanging bab kawruh lan
kagunan ora pati diperduli.
Ing tahun 1601 Sénapati séda, kang gumanti putraL Mas Jolang. Pasareyan Sénapati nunggal kang
rama ana ing Pasar Gedhe sarta padha pinudi pundhi.
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 3
Karajan Banten lan Cirebon wiwit jumenengé
Sunan Gunung Jati (+/- tahun 1527) tumeka
Sédané maulana Mohamad (tahun 1596)
Ing wiwitané abad kang ping 16 ing Tanah Jawa Kulon ana nagara aran Pajajaran, Kutha aran Pakuan.
Kutha pelabuhab iya duwè, yaiku Banten lan Sundha Kalapa, nanging dedagangané durung ramé.
Awit saka Malaka ing tahun 1511 kacekel ing bangsa Portegis, para sudagar Islam padha dedagangan
ana ing pasisiré lor Tanah Jawa Kulon.
Ing Banten nuli ana pedagangan gedhé, dagangané mrica.
Ing nalika iku ana wong Paséi (Sumatra), agamané Islam, teka ing Tanah Jawa Kulon merangi ratu ing
Pejajaran nganggo prajurit saka ing Demak.
Wong Paséi mau ing tembéné aran Sunan Gunung Jati, mauné bok menawa aran Faletehan.
Iku ipené Radèn Trenggana. Marga saka pitulungané Radèn Trenggana ing tahun 1527 bisa mbedhah
Sundha Kalapa (jayakarta utawa Jakarta) lan Cirebon.
Ing tahun 1552 Sunan Gunung Jati ing Banten digenteni kang putra Hasanuddin.
Déné putra liyané kang asma Pangéran Pasarean, iku kang nurunaké para Sultan ing Cirebon.
Faletehan séda ing tahun 1570 ana ing Cirebon lan disarekaké ana ing punthuk Gunung Jati.
Kutha Pakuan bedhahè sawisé tahun 1570. Para wong ing Tanah Jawa Kulon banjur dipeksa manjing
agama Islam.
malika Faletehan séda kang jumeneng Sultan ing Cirebon Panémbahan Batu, yaiku buyute faletehan
mau.
Hasanuddin iku krama oleh putriné Pangéran Trenggana.
Bareng Pangéran Trenggana séda, karaton Banten banjur madeg dhéwé (tahun 1568).
Hasanuddin uga nelukaké Lampung, sarta raja Indrapura ngaturaké putrané putri minangka garwa.
Kutha Banten dadi ramé lan pelabuhané gedhé. Ananging kutha urut pasisir ana 750 M, déné
ujure marang daratan +/- 1600 M.
Prau prau bisa lumebu ing kutha metu ing kali kang nrajang kutha mau; saiki kaliné wis waled,
jalaran wedhi.
Kutha mau kang sasisih dipageri lan ana gerdhu gerdhuné panggonan prajurit jaga tuwin
panggonan mriyem.
Hasanuddin séda ing tahun 1570, banjur kasarekaké ing Sabakingking.
Kang gumanti kaprabon Pangéran Yusup.
Nalika iku wong Banten yèn nandur pari lumrahè ana ing pategalan (ladhang).
Sawisé dienèni pariné banjur ora ditanduri manèh, wong wongé banjur golèk panggonan liya
digawé ladhang, yèn wus panén iya diberakaké manèh, enggoné nanduri iya kaya kang wis mau.
Sing kaya mangkono iku tumraping lemahè mesthi baé ora becik.
Bareng Pangéran Yusup jumeneng Sultan, wong wong padha didhawuhi sesawah.
jalaran saka iku wong tani iya kapeksa milih panggonan sing tetep, ora pijer ngolah ngalih, iku
njalari anané désa désa.
Pangéran Yusup uga dhawuh yasa bendungan lan susukan susukan perlu kanggo ngelebi sawah.
Sing mbedhah kutha Pakuan iku iya Pangéran Yusup.
Ratu ing Pakuan séda, para luhur ing kono kapeksa mlebu Islam.
sawènèh ana sing ngungsi marang pagunungan ing Banten Kidul; wong Beduwi iku turuné wong wong
sing padha ngungsi mau.
Pangéran Yusup lumrahè karan Pangéran Pasareyan (tunggal jeneng karo kang paman ing Cirebon).
Ing sasédané Pangéran Yusup, Pangéran Jepara utawa Pangéran Arya anjaluk jumeneng Sultan,
nanging ora bisa kelakon, jalaran saka setyané Mangkubumi (Patih) ing Banten marang Pangéran
Yusup.
Kang gumanti Pangéran Yusup, putra kang sisilih Maulana Mohamad.
nalika iku yuswané lagi 9 tahun, mulané nganggo diembani ing Mangkubumi.
Sing maréntah kutha Jakarta sebutan Pangéran, dhisike Ratu Bagus Angke lan tumurun marang
putra. Kutha mau kinubeng ing pager, ing jeroné pager ana mesjide omah gedhé sing didalemi
sang Pangéran, alun alun lan pasar.
Iku mau kabèh dumunung ing pusering kutha. Dagangané ora pati ramé kaya ing Banten. Tanah
tanah sakubengé kutha isih kebak buron alas.
Cirebon iku uga ngreka daya bisané mardika saka Banten.
Sultan Cirebon mbawahaké saperangané tanah Priyangan.
Watesé kang wétan Banyumas, kang kulon Cimanuk (Citarum),.
bareng sepuhe, Pangéran Mohamad ditresnani ing kawula, jalaran saka mursid lan wasis.
Sang papatih Jayanagara banget setya marang ratuné.
nalika iku Sultan Mohamad diaturi nglurugi Palembang déning Pangéran Mas, wayahè Sunan Prawata,
Sandyan patihe malangi, nanging Sultan Mohamad ngrujuki; kalakon ing tahun 1596 Palembang
dilurugi.
Wadyabala ing Banten wis ngira bakal menang, dumadakan nalika Sultan Mohamad pinuju dhahar,
kataman ing mimis, ndadèkaké sédané.
Sédané mau digawé wadi, mung wadyabala diundangi bali marang Banten.
Bareng layon arep disarekaké, ing kono wong wong lagi ngerti yèn Sultan séda, lan ing wektu iku uga
Pangéran Abulmafachir dijumenengaké Sultan, nanging yuswané lagi sawatara sasi, mulané
pamaréntahing nagara kacekel ing Mangkubumi, manèh dibantoni ing Nyai Emban Rangkung, kang
jalaran saka wicaksanané karan: Ratu Putri Ing Banten.
Ing pungkasané abad kang ping 16 Banten iku dadi kutha pedaganagn kang ramé dhéwé ing saTanah
Jawa.
Wong manca kang ana ing kono: wong Persi, wong Indhu saka Gujarat, wong Turki, Arab,
Portegis, Melayu lan wong Keling.
Wong wong ngamanca mau lumrahè ngingu batur tukon lan juru basa.
Luwih luwih wong Cina, ing Banten akèh banget.
Bangsa Cina manggoné ana sajabaning temboking kutha, lan omahè apik apik.
Panggaotané wong manca padha kulak mrica.
Sing nganakaké dhuwit timbel (kètèng, gobang) ing Banten iya wong wong ngamanca mau.
Dhuwit timbel 1.00 pengajiné +/- 20 sèn.
Pangan ing Banten murah banget, dhuwit 20 sèn baé tumraping wong ngamanca, wis turah
turah. Hawané ing kutha ora becik, jalaran kali Banten ing biyèné becik, banjur dadi cethek lan
reged.
Dalan dalan pada kurugan ing wedhi, omah omahè isih gedhég, mung senthongé pasimpenan wis
tembok.
Para priyayi padha duwè pakarangan isi wit krambil, sangarepe omah ana pendhapané lan ing
pojoking latar sok ana langgare.
Kejaba mesjid gedhé lan pamulangan, ing Banten mung ana omah gedhong siji, yaiku omahè
Syahbandar.
kajaba para luhur, wong kang ngibadah ing Banten ora akèh.
Para luhur padha ngagem sarung sutra, (terkadhang sinulam ing benang emas) serban lan keris,
kenakané diingu dawa, wajané dipasahi lan tinretes ing mas utawa disisigi.
Ngageme sepatu utawa selop mung yèn ana ing daleme baé.
Pandereke ana sing ngampil wadhah kinang, kendhi, payung, lampit lan tumbak.
Para luhur mau (para punggawa) padha milu ngerèh praja.
Ing mangsa perang para prajurit oleh keré, sandhangan lan pangan.
Para punggawa mau padha ngingu batur tukon akèh.
Ing Banten sing nyambut gawé temenan mung para batur tukon, wong cilik liyané meh ora
nyambut gawé, mulané padha ora kacukupan.
Yèn ana wong ora bisa mbayar utangé, iku banjur dadi batur tukon saanak bojoné.
Wong kemalingan ing Banten akèh; maling kang kacekel, kena nuli dipatèni.
Wong kang dosa pati, kena nebus dosané sarana mbayar dhendha marang Sultané.
Yèn ana wong lanang mati, Sultan wenang mundhut anak bojoné wong mau.
Jalaran saka iku akèh wong isih kenomen padha omah omah.
Kuwasané Sultan Banten gedhé banget, nanging prakara nagara lumrahè dirembug karo para
luhur; pangrembuge wayah bengi ana ing alun alun.
Para luhur mau kang kuwasa banget Mangkubumi (patih), laksamana (panggedhéné prau
lautan) lan sénapati.
Ing jaman samana kaanané kutha kutha ing Tanah Jawa kurang luwih iya mèmper karo kutha Banten
iku.
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 4
Wong Portegis lan Sepanyol
(tahun 1513)
Wiwit jaman Rum mula wong Asia iku wis wiwit lawanan dedagangan lan wong Europa.
Dagangan saka Asia Wétan, kayata: Tanah Indhu, Cina, apadéné kapulowan Moloko digawa ing
kafilah, metu ing Afganistan, Persi, Syrie (Sam), banjur menyang Egypte (Mesir), jujuge ing
Alexandrie.
Dagangan mau saka kono banjur dikirimaké menyang kutha kutha pelabuhan ing sapinggire
Sagara Tengah, kayata: Rum, vénétie lan Genua; banjur disebaraké ing nagara liya ing Europa.
lakuné kafilah saka Hindustan ngrekasa banget, jalaran ana ing dalan kesuwén, mangka kerep
diadhang ing begal.
marga saka iku pametuné tanah Asia ana ing Europa dadi larang banget, samono uga bumbon
saka kapulowan Moloko.
Bareng wong turki mèlu mèlu gawé kasusahaning kafilah mau, bangsa bangsa Europa liyané banjur
arep mbudi akal bisané oleh dagangan saka tanah Asia dhéwé ora nganggo metu dharatan, dadi arep ngambah sagara baé.
nalika abad kang kaping 15 ing tanah Europa wus ana bangsa kang kendel banget lelayaran, yaiku
bangsa Portegis.
Bangsa iku enggoné lelayaran saya suwé saya mangidul, nganti nemu pulo lan tanah pirang
pirang enggon, wasana pasisiré tanah Afrika kang sisih lor kulon wus kawruhan kabèh.
Ing tahun 1486 ana nakoda bangsa Portegis aran Bartholomeus Dias, bisa tekan ing pongole
buwana Afrika kang sisih kidul dhéwé.
Ing Tahun 1498 kelakon ana nakoda Portegis aran Vasco de Gama tekan ing Kalikut kutha ing tanah
Indhu.
Wong Portegis nuli miwiti lelawanan dedagangan lan wong Indhu, lan nenelukaké kutha
pelabuhan kang ramé ramé ing tanah Indhu kono.
d’Albuquerque kang wus katetepaké jumeneng Prabu anom ing Asia nuli ngumpulaké prau
perang kanggo merangi kutha kutha pelabuhan; Goa, Ormus lan Malaka genti genti dikalahaké.
Iya jamané d’Alburquerque (tahun 1509 – 1515), iku mumbul mumbule wong Portegis
nguwasani tanah tanah pasisir ing Samodra Indhiya tekan Macao.
Bareng wong Portegis wis bisa manggon lan duwè panguwasa ana ing Malaka, ing tahun 1513 nuli
makoda aran d’abreu, layar menyang Moloko.
lakuné nganggo mampir mampir, kayata: menyang Gresik.
Ing wektu samono Gresik wis dadi kutha padagangan gedhé, wong wongé wis Islam.
Wong Portegis mau ana ing Tanah Jawa Tengah lan Wétan sasat tansah dimungsuh baé, mung ana ing
Panarukan bisa mimitran lan wong bumi, jalaran wong ing kono osoh mardika, durung Islam lan
durung kaerèh marang Demak.
Rèhné wong Portegis ana ing Tanah Jawa Tengah lan Wétan tansah ngrekasa banget, mulané banjur
ana kang nyoba arep lelawanan dedagangan lan Banten.
Ing sakawit ana ing Banten ditampani becik, nanging nuli wong Portegis lan wong Banten kerep
cecongkrahan, jalaran padha déné ora percayané.
Wasana enggoné dedagangan wong Portegis kang dipeng ana ing Moloko lan pulo Timur.
nalika wong Portegis teka ana ing tanah Indhiya kang anggedhéni laku dagang ing kepulowan Moloko
bangsa Jawa, nanging bareng Malaka bedhah, wong Jawa kadhesuk soko kono lan saka kapulowan
Moloko, banjur karingkes pasabané, kang anggedhéni genti wong Portegis, malah ing tahun 1522 ing
Ternate wis didegi bètèng, sarta wong Portegis wis prajangjian lelawanan dedagangan ijen ijenan
(monopolie) lan Sultan ing kono.
Ing tembené kang dadi dhok dhokané wong Portegis ing Ambon lan Bandha.
Ana ing pulo pulo Moloko lan ing pulo pulo Sundha Cilik sisih wétan wong Portegis padha mencaraké
agama Kristen.
Bareng wong Portegis nemu dalané menyang tanah Indhiya, wong Sepanyol iya banjur arep
nyoba uga menyang tanah Indhiya dhéwé.
Wong Genua aran Christophorus Columbus layar saka Sepanyol mangulon atas asmané Sang
nata ing Sepanyol.
Saka panémuné Chr. Columbus wus tetéla yèn jagad iku bunder kepleng, dadi yèn saka Sepanyol
terus layar mangulon mesthi banjur tekan ing jagad sisih wétan yaiku enggoné tanah Indhiya.
Yèn saka Indhiya diterusaké mangulon baé, mesthi banjur bali tekan ing Sepanyol manèh.
Ing tahun 1492 kelakon Chr. Columbus nemu kepulowan kang diarani kapulowan Indhiya,
jalaran pametuné akèh empere lan tanah Indhiya, nanging ora antara suwé tetéla yèn kepulowan
mau dudu Indhiya, mulané mung banjur diarani kepulowan Indhiya Kulon.
mungguh satemené kepulowan Indhiya Kulon iku wewengkoné buwana Amerika.
Saking kepenginé marang kauntungan lan misuwuring jeneng, banjur akèh baé wong Sepanyol
kang napak dalané Chr. Columbus padha layar mangulon ketug ing Amerika.
Sawisé buwana Amerika kawruhan, nuli ana wong Portegis kang aran Magelhaen kang nedya
menyang Indhiya metu Amerika atas asmané ratu Sepanyol.
Mangkate Magelhaen sakancané wong Sepanyol ing tahun 1519 lakuné nurut pasisiré Amerika
sisih kidul, njebul supitan ing saantarané pongol Amerika kang kidul dhéwé lan pulo Vuurland,
saka kono terus ngalor ngulon nrajang Samodra gedhé, anjog ing kapulowan Filipina.
Wong Sepanyol nuli layar menyang Moloko, anjog ing Tidore.
Sultan Tidore bungah banget, awit bakal olej lengganan bangsa Europa, mangka nalika d’Abreu teka
ing Ambon diajak lengganan ora gelem, geleme mung karo Sultan Ternate.
Sarèhné wong Sepanyol, kancané Magelhaen, kalah santosa karo wong Portegis, mulané bareng
dimungsuh, banjur kapeksa mlayu menyang Jilolo, saka kono terus layar mangulon, nutugaké
enggoné ngubengi bumi, tekané ing Sepanyol manèh tahun 1522.
Iya wong Sepanyol kang dipanggedhéni Magelhaen iku kang ngubengi bumi sapisan.
Wong Portegis bareng sumurup ana wong Sepanyol teka, banget panasé, ngudi, lungané wong
Sepanyol saka tanah Indhiya, dadi bangsa loro mau padha memungsuhan.
nanging ing tahun 1529 padha bedhami, jalaran watesing jajahan dipastekaké déning Kangjeng Paus.
Wiwit tahun 1542 bangsa Sepanyol neluk nelukaké pulo pulo Filipina.
Jeneng Filipina iku kapirit asmané ratu ing Sepanyol (Filips II).
lan ana ing pulo pulo mau banjur padha mencaraké agama Kristen.
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 5
Tekané Wong Walanda
( tahun 1596)
Ing abad kang kaping 15 ing nagara Walanda bab misaya iwak maju banget ( iwak haring).
Iwaké didol sumrambah ing tanah Europa.
Jalaran saka iku lelayarané prau prau momot barang dadi ramé.
Prau prau momotan mau kejaba momot iwak, uga nggawa barang barang liyané, kayata:
mertega, keju lan laken saka Nederland didol menyang Europa sisih lor lan kidul.
Soko Portegal wong Walanda kulak anggur lan uyah; saka tanah tanah sapinggire Sagara Wétan
gandum lan kayu, lan saka Inggris wulu wedhus.
Awit saka iku kabèh lelayarané prau prau momotan ing satanah Europa kacekel ing tangané
bangsa Walanda.
Ing wiwitané abad kang ping 16 Kutha Lissabon dadi pusering padagangan kang saka ing tanah
Indhiya.
Kang mencaraké dagangan mau menyang tanah tanah liyané saperangan gedhé iya bangsa
Walanda.
Iku kabèh njalari wong Walanda banjur dadi sugih, wong lang mauné mung ngepalani prau prau
momotan, banjur dadi nakoda utawa sudagar.
Ing pungkasané abad 16 wong Walanda banget pangudiné marang ada ada anyar lan banget kepenginé
marang lelakon lelakon kang durung tau dilakoni, luwih luwih bareng krungu critané lelayaran marang
Indhiya saka wong wong Walanda kang mauné manggon ing Portegal.
Apa manèh ing nalika iku akèh sudagar sudagar saka Nederland Kidul (Antwerpen) padha ngalih
mangalor.
Kuwasané karajan Sepanyol tansah suda, perang karo bangsa Walanda lan Inggris kerep kalah.
Dedagangan ing Lissabon tumrape bangsa Walanda banjur diengèl engèl amarga wiwit ing tahun 1580
Lissabon kebawah Sepanyol.
Jalaran saka sebab sebab ing ndhuwur mau kabèh, bangsa Walanda kenceng tekade arep lelayaran
menyang tanah Indhiya dhéwé, bathiné mesthi bakal luwih akèh, awit bisa kulak dedagangan saka ing
panggonané asal.
Wiwitané nuoba lelayaran metu lor ngubengi buwana Asia, perluné nyingkiri bangsa Sepanyol, yaiku
mungsuhe.
Sarèhné layar metu lor iku terang yèn rekasa banget, istingarah ora bisa kelakon tekan tanah Indhiya,
nuli wong Walanda arep nékad metu kidul nurut pesisire buwana Afrika kaya wong Portegis.
Cacahing prau kang arep mangkat ana 4, kang ngepalani aran Cornelis de Houtman iku wis bisa oleh
katrangan dalané menyang Indhiya ana ing Lissabon.
Déné kang dadi lelurahing jurumudhi wong pinter ing ngèlmu bumi aran Pieter Keyzer.
Ing tanggal 2 April tahun 1595 padha mancal saka dharatan, lakuné ana ing dalan ngrekasa banget,
nanging tanggal 23 Juni 1596 kelakon tumeka ing banten.
Satekané ing palabuhan Banten prauné wong Walanda dirubung ing prau cilik cilik padha
nawakaké wowohan lan dodolan warna warna.
Ora suwé ing dhèk kebak wong Jawa, Arab, Cina, Keling lan Turki padha nawakaké
dedagangan.
Wong Walanda medhun menyang dharatan; ing kono wis ana cawisan omah kanggo bukak toko.
Sawusé tekan dharatan banjur dodolan lan kulak dedagangan kang diimpi impi, yaiuku mrica.
Nanging bareng padha rerembugan banjur padha pasulayan.
Wong Portegis weruh kang mangkono iku nuli ngreka daya supaya wong Walanda disengiti ing
wong Banten.
Apamanèh Cornelis de Houtman iku wani kasar karo Mangkubumi ing Banten, lan sarehning
wong Banten kuwatir bok manawa kutha Banten bakal ditibani mimis saka ing prauné wong
Walanda, Cornelis de Houtman sakancané 8 dicekel lan dilebokaké ing kunjara.
Cornelis de Houtman lan kancané 8 pisan mau iya nuli luwar, nanging sarana ditebus.
Bareng wong Portegis mbabangus manèh marang wong Banten, wong Walanda banjur ninggal
Banten, awit uga weruh yèn ora bakal bisa oleh dedagangan ana ing kono.
Wong Walanda banjur layar mangétan urut pasisir loring Tanah Jawa nganti tekan Bali.
Saka kono banjur bali menyang nagara Walanda urut pasisiré Tanah Jawa kang sisih kidul.
Tekané ing nagara Walanda prauné kang mauné papat mung kari telu, wong kang mauné 248 mung
kari 89.
Lan barang dagangan sing digawa apadéné bathiné mung sathithik banget.
nanging sedyané kang gedhé iku wis kaleksanan, iya iku saiki dalan kang menyang tanah Indhiya wis
kawruhan.
nalika tahun 1598 ana prau Walanda manèh teka ing Banten, kang manggedhéni Yacob van Neck.
Sarèhné van Neck mau wong kang alus bebudéné ora kasar kaya de Houtman, dadi wong Walanda
ditampani kalawan becik, dipek atiné kenaa dijaluki tulung yèn ana nepsuné wong Portegis, malah van
Neck oleh palilah katemu lan sang timur Abulmafachir ratu ing Banten lan van Neck ngaturi tinggalan
tuwung mas.
Wong Walanda enggal baé oleh dedagangan mrica akèh.
Wiwit ing nalika iku akèh prau prau Walanda kang teka ing Moloko kulak mrica, pala lan cengkeh.
Dhok dhokané prau kang menyang tanah Indhiya iku ing Banten, dalasan prau kang saka ing Moloko,
sanadyan wus kebak dagangan, kang mesthi iya nganggo mampir.
Suwe suwé plabuhan ing Banten saya ramé déning prau Walanda kang teka lunga ing kono.
Ing wektu iku Sepanyol lan Portegis wiwit ngêdhèng enggoné perang karo bangsa Walanda ing tanah
Indhiya.
Andreas Furtadho de Mendoca nggawa prau 30 saka Goa layar menyang tanah Indhiya, arep
dhedawuh marang para panggedhé ing sakèhing kutha plabuhan nglarangi nampa wong
Walanda; sakèhing wong Walanda kang wus ana ing kono kudu ditundhung.
Ing tahun 1601 ana prau Walanda teka ing supitan Sundha, kang manggedhéni Wolphert
Harmens, ana ing dalan Wolpert Harmens wis oleh pawarta yèn Banten dikepung ing balané
Furtadho perlu nglungakaké wong Walanda lan meksa marang Pangéran ing Banten ora kena
ngayomi sakèhing Walanda.
Sandyan prauné Harmens mung lima, nanging nékad nempuh prauné wong Sepanyol.
Salungané wong Sepanyol saka ing Banten, Harmens mlebu ing plabuhan munggah menyang
kutha.
Ora antara suwé ana prau Walanda teka manèh, panggedhéné aran Yacob van Heemskerck enggal baé
oleh dedagangan, prauné kang lima wis kebak, nuli dilakokaké bali menyang nagara Walanda, déné
prau sakariné banjur layar menyang Gresik.
Ana ing Gresik kono Heemskerck sawisé kebak prauné banjur bali menyang nagara Walanda.
Ing wektu iku para sudagar Inggris iya wis padha bathon nglakokaké prau menyang tanah Indhiya.
Ing tahun 1602 ana prau Inggris teka ing plabuhan Banten nggawa layang lan pisungsung saka ratuné.
Wong Inggris ditampani kalawan becik, dadi gampang nggoné golèk dagangan, sarta banjur kaidenan
ngedegaké kantor.
Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 6
Adegé Vereennidge Oost Indische Compagnie (V.O.C.)
( tahun 1602)
Prauné wong Walanda kang padha layar menyang tanah Indhiya iku duwèké maskape maskape cilik.
Sanadyan kang nduwèni tunggal bangsa lan kabèh padha tulung tulungan yèn ana bebayaning dalan,
ewa déné mungguh enggoné dedagangan ora pisan bisa rukun, malah padha jor joran murih bisa oleh
dagangan akèh.
bareng paprentahan luhur ing negara Walanda nguningani prakara iku banjur kagungan sumelang.
Saka karsané paprentahan luhur maskape Walanda mau didadèkaké siji aran Vereennidge Oost
Indische Compagnie (V.O.C.), yaiku: Pakumpulan dedaganagn ing tanah Indhiya Wétan, adegé nalika
tanggal 20 Maret 1602.
VOC. mau diparingi wewenang dedagangan ing sawétané Kaap de Goede Hoop tekan ing supitan
Magelhaens, déné maskape utawa sudagar liya ora kena mèlu mèlu dedagangan ing kono (monopolie).
Wewenang panunggalané ing dhuwur iku: VOC. kena nganakaké prajangjian atas asmaning Staten
Generaal karo sakèhing nagara klebu jajahané.
Kajaba iku Compagnie kena nganakaké prajurit, gawé bètèng, gawé duwit lan netepaké Gouverneur lan
punggawa liyané.
Sakèhing punggawa kudu sumpah kasusetyané marang Straten Generaal lan pangrehing Compagnie.
Ing sabisa bisa VOC, kudu mèlu nglawan mungsuhe nagara Walanda.
Pawitané Compagnie iku olehe adol layang andhil, siji sijiné andhil ora mesthi padha regané, ana kang
f10.000 ana kang f50.
Déné kang kena tuku andhil mau iya sadhengah wong, ora lawas VOC wus oleh pawitan f6.500.00.
Ing sakawit warga pangreh (Bewindhebber) ing tanah Walanda ana 73, nanging ora lawas mung
ditetepaké 60.
Para bewindhebber mau akèh kauntungané, kayata: saben ana prau teka saka tanah Indhiya
mesthi oleh bageyan 1% né ajining momotané prau, mulané pangkat bewindhebber mau dadi
pepenginan.
Bewndhebber iku ana 17 kang pinilih kuwajiban nyekel paprentahan Compagnie ing saben
dinané.
Pangrehe Compagnie iku aran ”Heren XVII, Directeuren utawa Mayores”.
Saben 10 tahun para Bewindhebber kudu aweh katrangan pelapuran (verslag) bab panyekeling
paprentahan marang Straten Generaal lan para aandeelhouder.
Prau prauné Compagnie kang dhisik dhéwé mangkat menyang tanah Indhiya dipanggedhéni Van
Waerwijck, angkate ing tahun 1602 uga.
Sakèhing lojiné maskape maskape lawas banjur didadèkaké lojiné VOC.
Loji utawa factorij iku wujud kantor diubengi ing gudhang gudhang lan omahè para punggawa.
Mungguh perluné loji mau kanggo tandhon dagangan.
Dagangan mau diklumpukaké ngentèni tekané prau prau.
Factorij iku terkadhang kinubeng ing bètèng tembok utawa tanggul, nanging kang mangkono iku
ora mesthi, awit para ratu bangsa bumi kerep ora marengaké.
Kehing factorij saya wuwuh, nanging terkadhang yèn arep ngadegaké factorij anyar iku nganggo
ngesur ngalahaké wong Portegis dhisik, kayata: nalika tahun 1603 ana ing Banten, ora lawas ing
Gresik, Johor, Patani, Makasar lan Jepara iya dianani factorij.
Factorij ing Patani perluné kanggo lelawanan karo negara Cina, Jepang lan Indhiya Buri, awit
dikira ngolehaké kauntungan akèh, nanging jebul ora.
Karo Ceylon lan Aceh Compagnie iya lelawanan dedagangan, nanging sakawit mung sathithik
pakolehe.
Dagangan tanah Indhiya kang ngolehaké kauntungan akèh iya iku bumbu craken, mulané VOC.
kepengin banget mengku kapulowan Moloko, kang iku para nakoda padha diwangsit, supaya
merlokaké ngudi bisané nekem kepulowan bumbon craken mau, yèn ora kena dilusi sarana prajangjian
iya kantho wasésa.
Ing saenggon enggon angger Compagnie bisa becik karo ratu bangsa bumi mesthi banjur nganakaké
prajangjian bisané lengganan ajeg (monopolie).
Pulo Ambon (cengkeh) iku pulo kang dhisik dhéwé dadi duwèking Compagnie.
Ora suwé saka kecekele pulo Ambon ing kuwasané VOC. pulo Bandha Néra (pala) lan Bacan iya
banjur kena diregem.
Marga enggoné menang perang iku, laku dagang bumbu craken katekem ing kuwasané
Compagnie, sabab ana ing endi endi, angger tanah wus kaayoman mesthi dilarangi lelawanan
dedagangan karo bangsa liya kajaba mung karo VOC. dhéwé sarta regané dagangan dipasthi
(monopolie).
Para aandeelhoudere VOC. ing tahun 1610 didumi bathi 75%, wujud dhuwit utawa pala, kena
milih ing sakarepe, nuli diedumi manèh 50%, dadi sataun baé tampané para aandeelhouder
gunggung kumpul 132,5%
Nanging kauntungan samono iku mungguhing satemené kauntungan ing dalem 8 tahun, awit
adegé VOC. wus ana 8 tahun, mangka lagi mbayar anakan sapisan iku.
Ing tahun 1611 para aandeelhouder tampa manèh 30%, nanging tumekané tahun 1619 wis ora
oleh manèh.
Wong wong padha ora rujuk, yem pambayaring anakan jag jog ora ajeg kaya mangkono iku,
terkadhang akèh banget, terkadhang pirang pirang tahun nyet adhem baé.
Mulané sabakdané tahun 1625 pambayare dipranata, ing sabisa bisa diajegaké.
Racaké pambayaring anakan marang aandeelhouder mau ing saben tahun 18%.
Kajaba panyekeling dhuwit, cacading paprentahané Compagnie, isih ana manèh, yaiku enggoné
kukuh ngencengi tindaking monoploie, nganti akèh warga VOC. kang metu sala pakempalan.
Ana sajabaning nagara Walanda, Compagnie uga duwè mungsuh kang nyumelangi:
1. Bangsa Inggris, iku ing tahun 1600 wis nganakaké Oost Indische Compagni, sarta ana
ing Banten lan Moloko wis duwè kantor akèh.
Ing saenggon enggon bangsa Inggris tansah mbudi daya bisané ngesur wong Walanda,
mung baé enggoné mungsuh ora wani ngedhèng, awit mundhak ngadekaké gesreking
prentah Walanda lan Inggris.
2. Ing wektu samono VOC. tansah merangi wong Sepanyol lan Portegis, awit tanah
Walanda peperangan lan bangsa loro mau ana ing Europa.
VOC. lelawanan dagang karo bangsa Cina sarta Jepang. Ing tahun 1608 ana prau Compagnie
loro layar menyang Jepang. Ana ing kono Compagnie diidini dedagangan lan ngadegaké loji.
Saka rembuge Frankrijk sarta Inggris, sanadyan Walanda lan Sepanyol ora sida bedhami, nanging ing
tahun 1609 meksa lèrèn anggoné perang, padha sèlèh gegaman ing dalem 12 tahun.
Prakara tanah Indhiya katemtokaké ing prajangjian, yèn wong Walanda lestari kena ndarbeni jajahan
enggoné ngrebut wong Sepanyol sarta Portegis, nanging siji sijining bangsa ora kena dedagangan ana
ing jajahan kang wus dijègi ing liyan ing wektu awiting sèlèh gegaman.
Mungguh ing atasé tanah Indhiya awiting sèlèh gegaman iku kang mesthi kurang luwih let sataun karo
ing Europa, awit tanah Indhiya nganggo ngentèni udhuning dhawuh.
Ana ing Indhiya ketara banget, yèn wong Sepanyol ora nganggep bedhami sèlèh gegaman iku; dadi
VOC. kepeksa tansah tata tata nyentosani wadyabala lan samekta gegamaning perang.
Bangsa Inggris lan Portegis sok dibiyantoni ing wong bumi, merangi marang wong Walanda.
VOC. iku enggoné ngregani bumbon craken saka kepulowan Moloko murah banget, dagangané
wong bumi dhéwé dilarang larang.
Tindak kaya mangkonoiku ndadèkaké karugiané bangsa bumi, wasana banjur padha dagang
colongan lelawanan lan wong Portegis, Inggris utawa Jawa.
Compagnie muring banget; kebon kebon pala lan cengkeh akèh kang dibabati minangka
paukumaning wong pribumi.
Wong Bandha banget muringé, wuwuh wuwuh dibombong wong Inggris.
Admiral Verhoeff, utusané VOC. dicidra dipatèni.
Wasana ing tahun 1609 pulo Bandha malah banjur kena didadèkaké jajahan VOC.
Marga saka pakéwuh warna warna iku VOC. duwè panému yèn pangrehe kudu kukuh, dikuwasani
wong suwiji.
Nganti tumekané wektu semono, siji sijining loji ana pangrehe dhéwé, para pangreh ora merduli
marang pangrehe loji liyané.
Wiwit tanggal 1 September tahun 1609 sakèhing kantor lan eskader (kapal kapal perang) ing tanah
Indhiya dikuwasani ing panggedhé suwiji, jenengé Gouverneur Generaal (GG.).
Gouverneur Generaal kang kawitan yaiku Pieter Both. GG. mau didhawuhi niti priksa kelakuwan,
gawéyan lan uripe para punggawa.
GG. iku panyekele paprentahan nganggo dibiyantu ing punggawa liya, jenengé Raad van Indie.
Cacahè warganing Raad van Indie sanga, kang lima tansah dadi kanthining GG., kang papat
aran ”Lid” mirunggan, padha dadi gouvernour ana ing papan liya, enggoné mèlu parepatan
mung yèn ana rembug sing perlu perlu banget.
Pamutusing prakara kang perlu perlu GG. kudu njaluk rembuge Raad van Indie; wondéné GG.
dadi pangareping parepatan.
Yèn parepatan ora bisa mutusi, putusané GG. dhéwé wus kanggep apsah.
GG. iku uga dadi sénapatining prajurit Dharatan lan lautan.
Pamanggené Tuwan P. Both ana ing Ambon. Ana ing Moloko P. Both klakon bisa nggedhékaké
panguwasa, gawé kapitunané wong Sepanyol lan Portegis.
Ing tahun 1613 P. Both bali menyang tanah Walanda nanging ana pasisiré pulo Mauritus prauné
Kèrem, P. Both dadi lan tiwasé.
G. Reynst jumeneng gumanti GG. kapilih ing para Bewindhebber, ing tahun 1615 digenteni L. Real.
Dhek samono VOC. lagi karepotan awit wong Inggris saya katon enggoné mungsuh VOC.
Ana ing Banten panguwasané wong Onggris tansah mundhak.
Yan Pieterszoon Coen, Liding Raad van Indie banget sumelangé bok manawa jajahan VOC. bakal
direbut ing wong Inggris.
Ing tahun 1616 wong Inggris ngjègi pulo Run, jajahané VOC. ing Koloko.
Ing nalika iku JP. Coen katetepaké nguwasani sakèhing prakarané VOC. ing Tanah Jawa.
Coen enggal tumandang merangi wong Inggris.
Kang iku ndadèkaké banget panasé wong Inggris sarta Pangéran Ranamenggala ing Banten.
bareng ing tahun 1618 ana kabar yèn loji ing Jepara dirusak déning kawulané Panémbahan Mataram,
lan tetéla banget, wong Inggris, wong Banten lan wong Mataram ayon nedya numpes wong Walanda,
JP. Coen nuli ngalih saka Banten menyang Jakarta, loji ing kono didadèkaké bètèng.
Ora lawas JP. Coen ditetepaké dadi Gouverneur Generaal, tahun 1619.
Ing tahun iku wong Inggris lan Walanda enggoné memungsuhan padha déné ngdhèng.
Kantore wong Inggris kap adhep adhepan bètèngé wong Walanda ing sapinggire kali Ciliwung iya nuli disentosani.
Kapale wong Walanda siji dibeskup Sir Thomas Dale, panggedhéning eskader Inggris.
Coen sandika njaluk baliné, nanging wong Inggris malah mangsuli sugal.
Bètèng Inggris enggal ditempuh, nganti kena obong, tahun 1618.
Ora antara lawas bètèng Walanda dikepung ing mungsuh.
VOC. karepotan banget, marga kekurangan prau lan obat mimis.
Wong Jakarta ora ana kang gelem dadi kuliné; malah wong Jakarta nempuh bètèng Walanda,
eskader Inggris gedhé ana segara dipethukaké prau Walanda, perangé dèdrèg, wasana kesaput
ing wengi.
Esuké JP Coen ora wani methukaké prau Inggris manèh; putusaning rembug arep menyang
Moloko njaluk bantu lan njupuk obat mimis.
JP. Coen weling wanti wanti marang Van den Broecke.
Yèn ana kapepete kepeksa nungkul, nungkula marang wong Inggris, aja nganti nungkul marang wong Jakarta utawa Banten.
Kacarita wong Inggris wus prajangjian lan wong Banten, nedya nempuh bètèng ing Jakarta.
Pangéran Jakarta, Wijaya Krama, gela banget, déné ora diajak rembugan ing wong Banten, nuli golèk akal bisané ngrebut bètèng dhéwé.
P. van den Broecke disuruni bojana minangka pratandhaning pamitran.
P.v.d. Broecke kanthi punggawa pitu kalebu ing gelar, banjur cinekel lan kinunjara.
Van Raay sing nggentèni Van den Broecke dijaluki tebusan, ora mituruti.
Wasana wong Inggris lan Van den Broecke dhéwé aweh weruh marang wong Walanda supaya masrahna bètèng.
Van Raay kendhak atiné, nedya nungkul, wekasan ana jalaran kang murungaké sedyané Van Raay saandhahané.
Wong Banten ora aweh, yèn bètèng Jakarta tumiba ing wong Inggris.
Pangéran Jakarta ditungkeb, jajahané kagamblokaké marang Banten.
Rehning wong Banten crah karo wong Inggris, èskader Inggris mundur saka Jakarta.
Bètèng Walanda dikepung ing wong Banten.
Bareng wong Walanda ngerti yèn bakal bisa uwal saka ing bebaya, banjur tumandang nyentosani
bètèng manèh.
Bareng wis rampung wong Walanda padha bungah bungah nganakaké bujana, bètèng Jakarta dijenengi
Batawi (tahun 1619).
bareng lungané JP. Coen wis oleh patang sasi banjur bali nggawa prau nembelas.
Prajurit kang ngepung bètèng ditempuh bubar, kutha Jakarta digempur.
Coen nuli menyang Banten, wong Banten rumangsa ora kuwagang nglawan
P. van de Brocke
sakancané diulungaké.
Sarèhné v. d. Broecke lan van Raay dianggep kaluputan enggoné netepi wajibe, mulané tampa paukuman abot saka JP. Coen.
Tanah Jakarta banjur diaku ing VOC, JP Coen enggal mbangun Kutha Batawi, dipernata lan
direjakaké.Ing sacedhaké palabuhan didokoki omah, jenengé ”Kasteel” ing kono dununging paprentahané VOC.
ing satanah Indhiya.
Ing sarampungé prang Jakarta, Coen nedya males marang wong Inngris.
Nanging ing tahun 1620 kabar saka Europa yèn para panggedhéné VOC. ing tanah Walanda rukun karo
Compagnie Inggris.
Kang iku ing tanah Indhiya uga Walanda karo Inggris iya kudu rujuk.
Wosing prajangjian mangkéné: Siji sijining Compagnie nganggo pawitan dhéwé dhéwé sarta
kena sudagaran ing satanah Indhiya, nanging prajangjian monopolie kang mau mau
dilestarekaké.
kulaké kudu bebarengan, oleh olehané diparo. mung ing pulo pulo Moloko wong Inggris oleh
saprateloné.
Prakara perang dadi tetanggungané Raad van Defensie, kang dadi wargané wong Walanda lan
Inggris genti genten saben sasi.
JP. Coen banget ora senengé déné ana pranatan kaya mangkono iku, awit wong Inggris ora wenang
oleh jajahané VOC,
Wong inggis rumangsa disengiti wong Walanda, mulané ing saoleh oleh rekadaya bisané males marang
VOC. Walanda.
Nalika wong Bandha mogok, kang ngojok ojoki wong Inggris.
Sarèhné ana Eaad van Defensie warga Inggris ora pati sarujuk ngukum marang kraman mau, JP. Coen
banjur pratela yèn wong Bandha kang wenang ndarbeni iya mung wong Walanda.
JP. Coen nuli mangkat menyang Bandha, wong bumi diwisésa, dipatèni utawa dibuwang menyang
Tanah Jawa.
Pulo pulo Bandha didum marang para Walanda tilas punggawané Compagnie, nanging diwajibaké
nandur pala, lan pametuné kudu didol marang VOC.
Tindak sawenang wenang iku dadi cacade JP. Coen.
Ing wiwitané tahun 1623 JP. Coen lèrèh marga saka panjaluké dhéwé.
Kang gumanti jumeneng GG. saka panudingé Coen iya iku P. de carpentier.
Durung nganti sasasi enggoné dadi GG., de Carpentier wis nemu reribet, gèsrèk lan wong Inggris.
Ana ing Ambon wong Jepang bebauning wong Inggris kacekel ing wong Walanda.
Bareng ditliti tliti, wong Jepang mau blaka yèn wong Inggris wis padha sumpah sumpahan
sapunggawané Jepang nedya numpes wong Walanda lan ngrebut bètèng Victoria.
Tinemuning papriksan wong Inggris 9 wong Jepang 9 lan wong Portegis siji padha ngakoni, yèn
pancèn duwè niyat kaya ature wong Jepang mau. Nuli diukum kisas.
Karampungané pangreh Walanda ing Ambon njalari crahing VOC. lan Compagnie Inggris.
Wong Inggris ing pulo Moloko padha lunga, ngejègi pulo Lagundi ana ing suptan Sundha, nanging
sarèhné akèh kang mati utawa lara, banjur padha ngumpul ing Betawi.
Ora antara lawas wong Inggris ana ing Betawi ora bisa rukun karo wong Walanda, nuli padha lunga
menyang Banten.
Wiwit adegé kutha Betawi tansah dibeciki: Coen wis ngadegaké pamulangan sarta murih ajuning
dagangan, njupuki wong Cina saka Banten; kejaba iku Betawi uga dianani pangreh kutha kang
ngiras nyekel pangadilan.
carpentier wiwit nganakaké pajeg dhuwit kanggo mbecikaké tindhaking piwulang sarta
pangadilan lan manèh gawé yeyasan kanggo mitulungi marang bocah Walanda kang lola.
kalajengaken wonten ing Babad Tanah Djawi (part:3)
Tidak ada komentar:
Posting Komentar
Silahkan anda berkomentar, namun tetap jaga kesopanan dengan tidak melakukan komentar spam...!!!