Pérangan Kang Kaping Pindho
Bab 12
Kaanané VOC. Ngarepaké Ambruké
(tahun 1757 – 1800)
Ing sasirepe kraman Mataram lan Banten, ing Tanah Jawa banjur daditentrem, kang durung mung ing
Blambangan, amarga saka panggawéné wong ing Bali lan turuné Untung Surapati.
Sarèhné ing wektu iku wus ana wong Inggris kang dedagangan ing kono, VOC. sumelang yèn tanah
Bang Wétan bakal dirukun, mulané banjur nglurugaké bala mrono.
Wiwit ing tahun 1772 Blambangan iya sirep.
Dadi saTanah Jawa ing jaman iku wis wiwit raharja lan kelakon kawengku ing Compagnie
kabèh.
VOC. wis prasasat maharaja, sakèhing mungsuhe padha dipunthes, kira kira wis ora bakal
mbebayani, ora abot sanggané.
Nanging mungguh sranané kang kanggo munthes iku ing jaman wekas wekasan wis dudu
kasentosaning wadya bala thok, nanging uga nganggo akal kajuligan, mratandhani yèn VOC.
entek kekuwatané, kaya kang dicritakaké ing ngisor iki.
Sabakdané jaman peperangan ing Tanah Jawa, saya suwé saya katon yèn Compagnie bakal ambruk.
GG. Mossel 9tahun 1750 – 1761) lan Van der Parra (tahun 1761 – 1775), apadéné para GG. kang
padha gumanti yaiku Van Riemsdijk (tahun 1775 – 1777), De Klerk (tahun 1777 – 1780) oadha mbudi
daya ngentekaké akal, murih tulusé VOC., nanging ngrekasané tanpa pituwas, Compagnie wis ora kena
digéendholi.
Nalika semana ing Tanah Jawa malah wiwit raharja, awit wis ora ana peperangan, sarta
Compagnie tansah njaga murih bisané tansah memitran karo Kangjeng Sunan ing Kejawan.
Sanadyan tindaké para ratu Jawa kerep ndadèkaké kapitunané wong cilik, nanging Compagnie
trima meneng, awit pancèn ora ngrembug marang begja cilakané wong bumi.
Yèn kadhang kala Surakarta lan Ngayogyakarta padha gèsrèk prakara watesing nagara, VOC.
iya ora gelem mèlu mèlu.
Jajahan ing sajabané Tanah Jawa ing wektu iku VOC. iya ora pati bisa ngrembug, wasana suda
kuwasané.
Ana ing Indhu Ngarep kuwasané wong Inggris saya gedhé.
Malah ana ing Benggala kuwasané ngungkuli VOC.
Kerep baé wong Walanda lan wong Inggris ana ing kono padha grejegan, malah terkadhang
nganti dadi perang.
Sarèhné VOC. kalah kuwasa, wasana kantor kantore ing Benggala kudu nganggo diawat awati
ing wong Inggris.
Ana ing Ceylon VOC. kerep sulaya karo raja ing Kandhi prakara padagangan manis jangan lan
pandumaning bebathen, nanging rahayu isih bisa terus panguwasané.
Ana ing Persi VOC. ora bisa terus dedagangan.
Padagangan ing Sumatra pasisir kulon lan wétan ora bisa ngolehaké kauntungan kang mèmper
marang VOC., samono uga padagangan ing Bornéo.
Ana ing kapulowan MOLOKO VOC. iya isih lestari oleh dagangan craken, nanging saya katon
yèn suda suda.
Sarèhné Compagnie kaya mangkono kaanané, ora lawas mesthi bakal ambruk.
Kebarengan tanah Walanda banjur perang lan Inggris, iku kang nyengkakaké ambruké VOC., awit
VOC, wis ora bisa ngukuhi jajahan ing Asia, marga saka kuranging prajurit, mangka ora bisa oleh
bantu saka nagara Walanda.
Kantor kantor ing Indhu Ngarep tiba ing tangané wong Inggris.
Jajahan ing Sumatra pasisir wétan kulon kena direbut ora nganggo bisa lawan.
Kaanané VOC. ing nagara Walanda luwih rekasa lan ing tanah Indhiya.
Prau prau kang saka Indhiya akèh kang padha dirampas déning wong Inggris.
Saking kekesing ati nganti ora ana prau dagang kang wani mingsed saka pelabuhan.
Dadi laku dagang mandeg babar pisan.
ing Betawi ora ana prau teka anggawa prajurit, gegaman utawa dhuwit, utawa njupuk dagangan,
nganti sakèhing gudang gudang padha ambruk, mulané yèn ana prau saka negara liya kang
gelem kulak dagangan murah murahan baé.
Paréntah ing Betawi wis rumangsa bungah.
Nganti telung tahun lawasé tanah Indhiya enggoné karibedan mangkono iku, wasana ing tahun 1784
perangé Walanda lèrèn.
Miturut prajangjiané bedhami: Compagnie ora kena mbanjuraké bedhami monopolie ing tanah Indhu,
wong Inggris ora kena dilarangi enggoné dagang layar ana ing kono.
Ing sabakdané perang VOV. saya katon ngrekasané, ing tahun 1791 kecupetan 96 yuta, mangka arep
golèk utangan wis ora ana kang ngendel.
Mangkono iku kaanané VOC. nalika nagara Walanda lagi jaman dahuru, wiwit tahun 1795 nagara
Walanda banjur kecekel ing para kraman ing Frankrijk, mangka nagara Frankrijk mungsuhan karo
Inggris.
Awit saka iku tanah Walanda iya mèlu mungsuhan karo negara Inggris.
Kacarita Willem V, Stadhouder ing tanah Walanda ing sajroning jaman dahuru mau sumingkir
menyang tanah Inggris.
Déné VOC. saka panémuné Willem V luwih becik dititipna dhisik menyang wong Inggris supaya aja
kecekel ing para kraman Walanda, awit yèn wis kecekel ing para kraman bisa uga direbut ing krajan
Inggris (Layang saka Kew.), nanging panimbang iku ora digugu, mulané VOC. sida diperangi karajan
Inggris.
Wiwit tahun 1796 jajahané VOC. meh kabèh, kejaba Tanah Jawa lan Ternate, klakon direbut Inggris.
Wasana ing tahun 1799 VOC. ambruk, dibubaraké, barang darbeke diliyer ing Paréntah Walanda kang
lagi tetep anyar.
55 |
Pérangan Kang Kathelu
Babad Jawa Wiwit Ambruké VOC. Tumeka Saprené
(tahun 1800 – 1924)
Pérangan Kang Kathelu
Bab 1
Tanah Indhiya Wiwit Adegé Bataafsche Republiek
Tumekané Jaman Daendels
Jumenengé GG. Overstarten (1796)
1800 – 1801, Siberg, Wiese
lan
Daendels (tahun 1808 – 1811)
Ing saambruké VOC., tanah Indhiya kacekel ing Paréntah Praja Walanda (Bataafsche Republiek),
nangingg mungguh pranatané peprentahan wiwitané ora owah, sakèhing punggawa dilestarekaké
pangkate lawas, mung baé salin bendarané, yaiku Paréntah Praja Walanda.
Ing jaman iku Paréntah Walanda duwè karep mbeciki pangrehing tanah Indhiya; mung baé
mungguh ing rekané isih rekasa, awit ing Bataafsche Republiek panémune para pinter padha
gèsèh.
Aana Sarjana loro mauné padha panggedhéning Compagnie, nanging karepe nglestarekaké
monopolie lan parhokané VOC. liyané, punggawaning negara uga ngiras dadi sudagar.
Sijiné aran Van Hogendorp kang mauné dadi Gezaghebber ing Tanah Jawa Wétan, duwè karep
misahaké paprentahan lan dagang, apa déné duwè karep nyuwak monopolie .
Sesanggan peksan lan gugur gunung arep diamreni.
Van Hogendorp uga banget nyuwun marang Paréntah Walanda, supaya peprentahaning tanah
Indhiya bisa becik, panagadilan bisaa sabeneré, apa déné supaya wong Pribumi diparingana
lemah dhéwé dhéwé (individueel groundbezit).
Paréntah Walanda banjur nganakaké Commisie, kang dipatah gawé rancangan mungguh ing
paprentahan tanah Indhiya.
Wasana ing tahun 1805 panémuné Van Hogendorp dianggep ing Paréntah Walanda.
Mung baé wong kang diutus supaya anindakaké peprentahan mau, ora bisa tekan ing tanah
Indhiya, nuli didhawuhi mulih, awit bab owahing peprentahan ing tanah Walanda.
Kacarita ing tanah Walanda wiwit tahun 1806 Bataafsche Republiek salin dadi karajan, kang jumeneng
rate Lodewijk Napoleon, sadhereke Keizer Napoleon ing Frankrijk.
Mangka Sang Keizer banget sumelangé yèn tanah Indhiya bakal direbut ing karajan Inggris, mulané
Lodewijk Napoleon kepeksa netepaké Gouverneur General kang awatak Sénapati, miturut dhawuhe
Keizer Napoleon, Kang dipilih Mr. H. Daendels.
Mungguh kaanané tanah Indhiya ing nalika iku kalebu raharja.
GG. Van Over Straten njaga banget marang Tanah Jawa, Betawi disentosani.
Kalkon wong Inggris nempuh Betwai nganging kena dibalekaké.
Lakuning tetanèn ing Tanah Jawa kalebu sempulur, kang akèh pametu kopi lan tebu.
Sarèhné isih nengah nengah jaman perang dadi wulu wetuné Tanah Jawa, yaiku: kopi, gula, kapas, lsp.
ora kena dikirimaké menyang nagara Walanda, nanging malah kebeneran, awit dagangan Tanah Jawa banjur dikulak bangsa liya (Denemarken, Amerika) ana ing tanah Indhiya kéné, dadi sing padha bathi
para sudagar ing tanah Indhiya dhéwé, dudu sudagar ing nagara Walanda.
Tanggal 1 Januari 1808, Daendels rawuh ing Tanah Jawa.
Miturut unining kakancingané Daendels mau kabawah marang Minister van Kolonien, nanging sarèhné
lagi nengah nengahi pearang, lan Tanah Jawa tansah dinganglangi wong Inggris, dadi Daendels
prasasat madeg dhéwé.
Sanadyan Gouverneur Generaal iku mesthiné kudu nganggo rembuge Raad van Indie, nangging yèn
prakara perang, Daendels ora gelem tarèn marang Raad van Indie, kang digugu mung karepe dhéwé,
malah dalasan prakara paprentahan angger sing wis dikarepaké iya kudu klakon.
Dadi panguwasané Daendels prasasat tanpa wangenan.
Saking kencenging kekarepan lan kawicaksanané, sajroné dadi Gouverneur Generaal ing dalem 3
tahun, wis akèh lelabuhané, mung kuciwané sok kurang welasan.
ing sajumenengé Daendels enggal merlokaké pananggulanging mungsuh ana ing Tanah Jawa.
Kehing prajurit diundhaki sarta diajari temenan.
Sarèhné ora bisa oleh kiriman prajurit bangsa Walanda, banjur golèk wong pribumi kang gelem
angkil, sakèhing batur tukon kang sakira kuwat, angger gelem dadi saradadhu, banjur
dimerdikakaké.
daendels kenceng banget panyekele paprentahan miltair, nanging uga nyembadani panyuwuné
saradadhu, dadi ora kaya jaman VOC.
Sarèhné ora bisa oleh pitulungan saka tanah Walanda, apa kabutuhaning prajurit ing Tanah
Jawa dianakaké dhéwé, kayata: pabrik gegaman ing Surabaya, pabrik meriyem ing Semarang,
rumah sakit saprabote, sekolahan kadèt (magang opsir).
Kajaba iku ing Surabaya didegi bètèng lan ing Betawi disentosani banget.
Sarèhné Paréntah ing tanah Indhiya ora duwè eskade, kersané Daendels arep yasa dhéwé ing
sakuwasané.
Ora antara lawas tanah Indhiya wis duwè prau 45, senadyan cilik nanging kukuh kukuh lan rikat
lakuné.
Déné prau prau mau gunané kang gedhé digawé merangi bajag.
Sarèhné wis ana eskader, kersané Daendels arep gawé pelabuhan perang kang sentosa, kang dipilih:
sunglon Meeuwenbasi (Cimajang).
Bareng wis suwé panggarape lan toh pati akèh, mangka ora maju pagawéané, banjur ngalih
sunglon Merak, kang arep didadèkaké pelabuhan, nanging meksa ora kedadean, marga saka
kangèlaning panggarape.
Déné pelabuhan kang sida dadi, yaiku pelabuhan ing Surabaya.
Mungguh panggarape sakèhing pelabuhan mau iya srana nindakaké gugur gunung, pagawéan
tanpa bayaran.
Dalan gedhé saka Anyer tekan Panarukan, kang tumekané saiki isih aran Daendels, iku perluné pancèn
kanggo anggampangaké enggoné ngukuhi Tanah Jawa, apa déné uga anggampangaké bab lelakuning
dagangan.
Dalan gedhé mau kena kango tandha seksi kekencenganing karsa lan kakerasaning GG.
Daendels, ing atasé dala 600 pal (+/- 1.000 km) rampung ing dalem setahun, kang mauné lakon
40 dina banjur kena dilakoni ing dalem 6,5 dina.
Panggawéné dalan mau uga srana nindakaké gugur gunung. Sarèhné dalan iku lakuné urut pasisir, nrajang rawa rawa lan ana kang urut papèrènging
gunung, dadi panggawéné rekasa banget, wong kang mati tanpa wilangan, ewa déné Tuwan
Daendels ora kéguh, dalan meksa dirampungaké.
Marga saka anané dalan Daendels, kutha kutha akèh kang dadi reja, awit gampang bisané
lelawanan dagang lan papan liyané.
Wulu wetuning padésan gampang panggawané menyang kutha kutha.
Ing sauruting dalan iku saben let sapos didegi papan palèrènan, ngiras endheg endhegan kréta
post, perlu salin jaran.
Dadi sanadyan dalan Daendels iku ngrekasa panggarape lan toh jiwa akèh, nanging kurup lan
paédahé.
Para Gouverneur Generaal sadurungé Daendels ora bisa nyirnakaké tindak kaculikaning para
punggawa, nanging saking kenceng lan kerasé Daendels kang mangkono mau bisa sirna.
daendels ngerti yèn culikané para punggawa, marga kurang cukuping blanja.
Para punggawa padha diundhaki blanjané, nanging iya mung banjur mligi nampani blanja thok, ora
bisa oleh bledug kaya mauné.
Supaya gampang enggoné mriksa lebu wetuning dhuwit Daendels nganakaké Algemeene Rekenkamer
(kantor pangétungan lebu wetuning dhuwit).
Ing sakawit para punggawa bangsa Walanda utawa bangsa Pribumi padha bisa nindakaké gugur
gunung, kanggo kabutuhané dhéwé, nanging wiwit jamané Dendels kang mankono mau babar pisan
ora kena.
Bayaran saka Paréntah menyang wong cilik kang sakawit nganggo lumantar marang punggawa bangsa
Pribumi; iku ndadèkaké banget kapitunaning wong cilik.
bareng Daendels ngerti, pranatan lantaran iku disowak, tampané dhuwit wong cilik terusan saka
Gupermen.
Yèn ana punggawa kang meksa isih culika, abot banget ukumané, apesé didindha akèh, munggahè
manèh marang dicopot, malah terkadhang bisa ukum kisis.
Wiwit kawitan mula tanah tanah kang kacekel ing Walanda padha diwajibaké ngladekaké wulu wetu
kanthi pepulih murah murahan (Contingenten stelsel).
Pranatan kang kaya mangkono iku ngrekasa banget ing atasé wong Pribumi, ewa déné nalika jaman
Daendels isih diabotaké manèh.
Jembaring kebon kopi kang ditikeli lan pepulihing dhuwit minangka pituwasing penandur
diudhunaké.
manut pranatan lawas kopi sadhacin diregani 4,5 ringgit, manut pranataning Daendels
diudhunaké dadi 4 ringgit.
Kajaba iku Daendels uga gawé pranatan bab panggarape alas pejatèn.
Murih becike koffie culture lan boschwezen banjur dianani Inspecteur Generaal.
Bangsaning blandhong, oleh kemayaran uripe; kasangsarané dimayaraké srana dicadhongi
beras lan uyah, kejaba iku ora kena dikerigaké gugur gunung, mangkono uga wong kang
anggarap kebon kopi.
Tumekané jaman Daendels para punggawa bangsa Europa lan Pribumi isih gedhé banget panguwasané,
dadi Paréntah agung ora pati Dhamang sumurupe marang ruwet rentenging negara, wasana para
panggedhé akèh kang sawenang wenang tindaké; ndadèkaké kasangsaraning kawula cilik.
Akale Daendels arep nyuda panguwasaning para gedhé lan punggawa mau.
Gupermen ing Tanah Jawa pasisir lor disowak, awit Gupermen iku kegedhén banget
panguwasané nganti kena gawé ada dhéwé, dadi pangrehing nagara iya sakareoe dhéwé. Jajahan Gouverneur nuli diperang dadi 9 Landdrostambt (paresidhenan), kapanggedhéné ing
Landdrost (residhen).
Panyekele paprentahan para residhen mau mung manut dhawuh saka Paréntah luhur.
Déné kang nglantaraké dhawuhing Paréntah marang kawula lestari para Bupatil dadi
rumangsané wong cilik isih kaerèh ing panggedhéné dhéwé.
Kaanané owah owahan kang kaya mangkono iku para Bupati lan para panggedhé bangsa
Europa wis ora wenang netepaké punggawa andhahané manèh; sanadyan punggawa cilik kang
netepaké iya Gouverneur Generaal.
Para residhen ing Ngayogyakarta lan Surakarta ing mauné kabawah Gouverneur pasisir lor,
sawusing rombakan banjur macung kaparéntah marang Paréntah ing Bwtawi dhéwé.
dadi wiwit ing wektu iku sakèhing punggawa nglumpuk menyang Betawi kabèh dicekel ing
Paréntah Agung piyambak.
Ada ada mau banjur diarani Centralisatie van Bestuur.
Nalika jaman Compagnie ora ana pradata bangsa bumi kang prayoga manut adat lan tata carané bangsa
bumi dhéwé.
Daendels banjur nganakaké pradatan pradatan vredegericht, Landraad.
Kang dadi Lid Vredegericht para pangulu lan para punggawa bangsa Pribumi, nanging mung
kena ngadili prakara remeh remehan.
kajaba iku sing siji sijining Landrostambt dianani Landgericht, kang dadi lide para punggawa
bangsa Pribumi, nanging dipanggedhéni Landdrost aknthi Secretaris bangsa Europa.
Aliya saka iku ing Semarang lan Surabaya dianani Landraad; yaiku pradatan kang wenang
mutusi prakara sing gedhé gedhé, kayata: rajapati.
Wong kang ora nrimakaké putusaning pradata cilik cilik iya kena munggah njaluk adil marang
Landraad.
Pradatané bangsa Europa lan bangsa manca liyané, ing wektu iku uga dibecikaké, déné kang mutusi
prakarané bangsa militair (prajurit) kang perlu perlu yaiku Hooge Milatire Vierschaar ing Betawi.
Nailak jamané VOC., ora ana kamardikaning agama, kang diwenangaké mardika mung agama
Protestant.
Sanadyan wong Katholiek kena dadi punggawané VOC., nanging agama Kristen Katholiek ing Indhiya
ora oleh kamardikan; bareng sajumenengé GG. Daendels, sakèhing agama diamrdikakaké kabèh.
nalika jaman GG. Daendels, hawa ing Betawi ala banget, jalaran muarané kali Ciliwung waled dadi
cethek, kapepetan wedhi; ing sakiwa tengening kutha banjur akèh rawané, wasana kutha Betawi kerep
katrajang ing pageblug.
Daendels banjur dhawuh ngurugi jagang jagang lan yasa kalen kalen kanggo ngesat kutha anjugrugi
baluwarti, supaya sajroning kutha bisa oleh angin saka sagara, malah sakèhing bangsa Europa pada
didhawuhi ngedohi pasisir.
Pérangan Kang Kathelu
Bab 2
Karajan Jawa nalika Pangrèhe GG. Daendels
Tanah Indhiya direbut Inggris (Tahun 1811)
Para Gouverneur Generaal kang wis wis racaké padha ngemong semu ngempèk ngempèk marang para
ratu bangsa Pribumi, supaya aja diéwuh éwuhi enggoné laku dagang, karo manèh ing sabisa bisa padha
nyingkiri perang; nanging yèn Daendels ora, awit pancèn watak keras lan kurang duga duga ingatasé
karo ratu.
Tindaké Daendels kang mangkono iku ndadèkaké kurang senengé para ratu marang Kangjeng
Gupermen.
Ora antara lawas GG. Daendels banjur congkrah karo Sultan ing Banten, prakara enggoné gawé dalan
gedhé lan pelabuhan ing sunglob Meewenbaai.
Sultan Banten wus mituruti pamundhute GG. Daendels, ngladekaké kuli gugur gunung kèhé 1.500
nggarap pelabuhan, nanging padha mati kabèh, jalaran kajaba pegawéyané rekasa, hawané ing kono
pancèn ala banget.
Karsané Sultan Banten wis aja njaluki manèh, nanging Daendels meksa isih njaluk bau kuli 1.000 ing
sadinané.
Kangjeng Sultan ora mituruti.
Kyai Patih disakwa ngojok ojoki Sri Sultan supaya mbangkanga mangéran Paréntah Gupermen,
mulané dijaluk menyang Betawi arep diadili GG. Daendles.
Wong Banten nepsu banget oleh dhawuh saka Daendels mengkono mau.
Commandant Du Puy, yaiku utusan kang ndhawuhaké timbalané Daendels menyang Banten mau
dirampok ing akèh, tumeka ing pati.
Bareng Daendels mireng banjur nyalirani tindak menyang Banten mbekta prajurit 1.000.
Kutha Banten digempur, kratoné dijarah rayah. Kyai Patih kapikut banjur didrèl.
Sultan Banten dikéndhang menyang Ambon.
Esuké kaondhangaké yèn karajan Banten wis dadi darbeke Gupermen, mung kang saperangan
digadhuhaké marang sang Adipati Anom, diangkat sebutan Sultan.
Nalika Daendels dadi Gouverneur Generaal anyar anyaran ing Cirebon mentas éra éru, malah nganti
dirawuhi Daendels iya durung sirep babar pisan.
Saka panggalihe Daendels, ing Cirebon ora bisa tentrem yèn durung dicekel ing Gupermen, wasana
banjur katentokaké baé yèn Cirebon dadi tanah Gupermen.
Jajahan Cirebon kidul, Limbangan (Sukapura, Galuh) dirèh ing residhènt.
Jajahan Cirebon lor (paresidhenan Cirebon saiki) kagadhuhaké marang Sultan telu, kang kuwasané
mung kaya panguwasané punggawa.
Wong cilik kapasthekaké enggoné ngladekaké wulu wetu marang Kangjeng Gupermen.
Kajaba iku kono uga banjur kadhawuhaké nandur kopi.
Ora lawas Sultan kang sepuh katon arep mbangkang, iku banjur terus dicopot baé marang Dendels.
Sarèhné Compagnie nyingkiri prakara kang magepokan karo pangrèh Ngauogjakarta lan
Surakarta, dadi para resdhent ngemong lan nglumuhi banget, yèn sowan menyang kraton iya
manut apa tata carané kono.
Bareng jamané Daendels ana dhawuh pangkat residhent ing Surakarta lan Ngayogyakarta
diganti sesebutan minister, lan ana ing kono dadi sulihing Gupermen, wis ora wajib nganggo tata
krama kaya uwis uwis tumraping para ratu.
Mulané Daendels dhawuh kang mangkono, awit para ratu Jawa padha ngesoraké banget marang
residhent, mangka pamanggihe Daendels ratu Jawa kudu ngretos yèn ratu Walanda lan
Gupermen iku kuwasa, pantes diajenana, sesulihe ora kena disoraké (tahun 1808). Ora lawas Sultang Ngayogyakarta lan Surakarta padha derdah perkara watesing negara.
Sultan Ngayogyakarta rada mempeng, nganti ngundhaki kèhing wadya bala.
Daendels rada sumelang yèn prakara iku nganakaké bebaya gedhé.
Wuwuh wuwuh Sultan Ngayogyakarta kagungan karsa mundhut kalenggahané Pangéran Adipati
Anom, bakal diparingaké marang putra mantu.
Daendels nuli menyang Ngayogyakarta mbekta prajurit sagelar sapapan.
Kangjeng Sultan Hamengku Buwana II dilèrèhi, Sang Adipati Anom dijumenengaké ratu, apangkat
Pangéran Raja (prins Regent).
Saka panuwune Sang Pangéran, kang rama isih lestari ana ing kedhaton, sesebutan Sultan Sepuh.
Sawusé iku Daendels nganakaké Commisie, kang dipatah netepaké watesing karajan Ngayogyakarta
lan Surakarta.
Wasana sawenehing jajahan ana kang didadèkaké tanah Gupermen.
Awit saka kaya kang kacritakaké ing dhuwur iku kabèh, terang banget yèn pangrehe GG. Daendels
ngentèkaké dhuwit, mangka tanah Indhiya ora bisa oleh pitulungan saka nagara Walanda., malah
Paréntah Walanda kekurangan Dhuwit dhéwé.
Wasana rekané GG. Daendels murih bisané oleh dhuwit, ngedol tanah Gupermen marang wong
partikelir.
Nganti tumekané saiki isih ana tanah partikelir kang durung ditebusi.
Reka liyané manèh:
a. meksa wong partikelir dikon ngutangi dhuwit,
b, majegaké dagangan candu,
c. nganakaké monopolie beras.
Miturut anané pranatan monopolie iku, saanané beras kudu mabtheni.
Lan manèh GG. Daendels nganakaké dhuwit kertas, mangka Gupermen ora duwè tanggungan sing
kanggo nebusi.
Mesthi baé ajine dhuwit kertas iku ana ing pedagangan suda banget.
Ewa déné Gupermen anggoné ambebayari iya nganggo dhuwit kertas mau diturutaké apa anané baé.
Gg. daendels ora pati merlokaké marang pulo pulo liyané sajabaning Tanah Jawa.
Mulané ing sajrone jaman perang Napoleon, akèh jajahan kang direbut ing Inggris.
Pangrehe Daendels kaya kang kacetha ing ngarep mau mesthi iya akèh paédahé, mung baé kekerasen
tindaké marang ounggawa, wasana ing tahun 1811 Daendels bali menyang negara Walanda digenteni
Janssens.
Janssens mau satemené mung kepeksa enggoné gelem dadi Gouverneur Generaal, jalaran tanah Indhiya
kekurangan dhuwit lan para ratu bangsa Pribumi isih padha muring marang Gupermen, marga saka
tindaké Daendels.
Ora antara suwé Betawi ketekan mungsuh wong Inggris; kang nyénapatèni Lord Minto Gouberneur
Generaal ing Indhu.
Wong Walanda karoban lawan, Janssens keplayu menyang Semarang.
Para ratu Jawa dijaluki bantu, nanging prajurit saka kejawan ora kena diendelaké ing gawé, malah
Sultan Ngayogyakarta mbalik ngiloni Inggris.
Wasana ing Tuntang kepeksa nungkul kanthi prajangjian tahun 1811.
1. Satanah Jawa dadi duwèké wong Inggris,
2. Sakabèhing prajurit dianggep tawanan,
3. Wong Inggris ora gelem ngakoni utangé Paréntah ing Betawi, ing sajroning tanah Walanda dadi
golonganing Frankrijk.
4. Sakèhing punggawa kang gelem ngèngèr marang OIC. Inggris, dilestarekaké ing kalungguhané.
Sarampungé prajangjian Tanah Jawa dadi jajahané Ooost Indische Compagnie Inggris.
Pérangan Kang Kathelu
Bab 3
Pangrèhé L.G. Raffles
Fendall masrahaké tanah Indhiya marang Paréntah Walanda.
1812 – 1814
Diembani Paku Alam I
1787 – 1820
Hamengku Buwana III
1814 – 1822
Hamengku Buwana IV.
(Sunan Jarot)
1814 – 1820
Paku Buwana IV.
(Sinuwun Bagus)
1813 Paku Alam I
(Pangéran Nata Kusuma)
Tanah Imdhiya miturut dhawuhe Lord Minto, diperang dadi 4 Gupermenan, yaiku Malaka, Sumatra pasisir kulon, Moloko, Tanah Jawa lan wewengkoné.
Gouvernement Tanah Jawa lan wewengkoné kang ngerèhaké Litenant Gouverneur (wakile Gouverneur
Generaal) Thomas Samford Raffles, kabantu ing Adviseerende Raad, lide ana telu yaiku: Gillespie,
wong Inggris, Cranssen lan Muntinghe, wong Walanda.
Raffles ngrembug banget marang prakara ing karajan karajan Jawa, nemtokaké wewenang Paréntah
Inggris tumrap karajan karajan mau.
nalika Tanah Jawa kabawah Inggris, ing Banten isi dahuru baé, jalaran Sultan sing ditetetpaké
Daendels ora disujdi ing kawulané.
Ing tahun 1813 Sultan Banten dirukun karo Raffles, kablanja 10.000 ringgit setahun, nanging jajahan
Banten dijaluk.
Mengkono uga Sultan Cirebon tetepané Daendels iya mung diblanja taunan, tanahè dadi duwèking
Gupermen Inggris.
Nalika kang nyekel Tanah Jawa ganti Paréntah Inggris, Ngayogyakarta wis salin kang jumeneng Sultan
Hamengku Buwana II (Sultan Sepuh), kang dilèrèhi Daendels, ngesur kepraboné Sultan Raja.
Sultan Sepuh mau ing sakawit ngréwangi wong Inggris anggoné ngluangaké wong Walanda, nanging
olèhé tetulung mau mung kanggo saraba ngarah bisané tetep jumeneng Sultan manèh, dadi ora pisan
marga saka tresnané marang Paréntah Inggris; sajatiné malah sengit uga.
Sultan sepuh ngudi banget marang pulihé kuwasaning keprabon kang wis disuda suda marang Daensles
biyèn.
Ora lawas Crawfurd ngerti yèn Sunan Sala iya nedya mungsuh Paréntah Inggris.
Raffles tumuli teka nggawa wadya bala, Sultan Sepuh dibuwang menyang pulo Pinang (tahun 1812).
Sultan Raja ditetepaké manèh jejuluk Hamengku Buwana III, nanging jajahané kang sapérangan
dijaluk Paréntah Inggris sarta bandhané Sultan Sepuh kurang luwih f 2 yuta, dianggep dadi barang
jarahan.
Malika pembedhahé kraton Ngayogyakarta, wong Inggris olèh pitulungan Pangéran Nata Kusuma.
Minangka ganjarané Sang Pangéran dijumenengaké Pangéran mardika, ngerèh tanah Kemuning Kulon
Praga, jejuluk Pangéran Adipati Paku Alam.
Saka kersané Raffles, Sang Pangéran kudu ngingu prajurit 100 iji kanggo mbiyantu Parentah Inggris.
Nalika pambedhahé Ngayogyakarta, Raffles olèh katrangan, yèn Sunan Sala pancèn wis sekutu karo
Ngayogyakarta nedya nglawan Paréntah Inggris.
Raffles nuli menyang Surakarta nggawa wadya bala lan katrangan kang tinemu, Sunan Sala kepeksa
manut marang prajangjiane Raffles.
Jajahan Surakarta kayata: sapérangan tanah Kedhu kang isih kabawah Sala, banjur dadi meliké
Gupermèn Inggrisl kèhing prajurit dielongi, mung kari prajurit kang kanggo kaprabon baé, pranatan
ngladèkaké wulu wetu ing tanah kejawan disuwak, pabéyan sekètèng diliyer marang Gupermèn.
Para raja ing sajabaning Tanah Jawa, uga disuda oanguwasané déning Raffles, kayata: Bali,
Banjarmasin, Bornéo Kulon, Palémbang, Madura, Pulo bangka lan Biliton, sarèhné ana
pametuné timah, banjur didadèkaké tanah Gupermèn, mari dadi jajahan Palémbang.
Mungguh sedyané LG. Raffles arep ngelun jajahan, mung Sélebes kang ora klakon.
Raja Boné, kukuh banget nggoné anggegi panguwasané.
Wis nganti sawatara rambahan Raffles nglakokaké gegaman menyang Sélebes, naging ora olèh
gawé.
Bareng Tanah Jawa dicekel Raffles banjur dipérang dadi 18 Parésidhènan.
Pranatan gugur gunung, ladèn wulu wetu lan kuwajibaning cilik pundhutaning préntah, ing sabisa bisa
disuwak, wong cilik mung dijaluk pajeg ”landrente”.
Kèh sathithiking pajeg manut lemahé, yèn loh, pajege nganti saparoné pametu.
Yèn cengkar terkadhang mung seprapaté. Gugur Gunung kang lestari mung nggarap kreteg, lan
dalan dalan.
Wong Pribumi kang didhawuhi nandur kopi ladèn mung ing Priyangan sarta wong kang
nyambut gawé ing alas pejatèn isih diterusaké padatan lawas.
Raffles uga arep ngilangi anané batur tukon lan pamujangan (pandelingschap).
Wiwit tahun 1812, wong ngingu batur tukon nganggo dijaluki pajeg.
Wiwit tahun 1814 ora kena dol tinuku batur tukon.
Polisi ora diwenangaké ngukum batur tukon kang mung marga panjaluking bendarané.
Marga ananing pranatan mau suda banget kèhing batur tukon, malah pamujangan wis dilarang
babar pisan.
Nalika jamané Daendels pradatan ing Tanah Indhiya wis dibecikaké, nanging saka panemuné Raffles
meksa durung nyukupi.
Ing siji sijining parésidhènan nuli dianani Landraad, kejaba iku Raffles isih nganakaké pradatan
ubengan, yaiku pradatan kang ora mathok pamanggoné, ngalih ngalih marani papan kang perlu
diparani (Raad sambang).
Prekarané bangsa Europa engone ngadili ana ing Raad van Justitie: Betawi, Semarang, utawa Surabaya.
Raffles iku pangrèhé ngentèk entèkaké dhuwit akèh.
Rékané enggoné golèk dhuwit srana nganakaké pajeg lan adol tanah tanah kaya Daendels.
Tanah kang didol menyang wong partikelir iku iya bener ngolèhaké dhuwit, nanging pakolèhé
katimbang karo pitunané ora mantra mantar timbang, awit bésuké tumeka saiki enggoné nebusi
kangèlan banget, jalaran ajiné dadi yutan yutan.
Srana kang prayoga kanggo ngisèni kas negara, yaiku monopolie dagangan uyah.
Kang sakawit uyah iku dipajegi wong Cina, ndadèkaké kapitunané wong cilik, awit larang banget
pangedolé.
Bareng uyah dicekel Gupermèn banjur murah, tur ngolèhaké kauntungan akèh.
Wiwit tahun 1813 kang kena gawé lan ngedol uyah mung Gupermèn dhéwé.
Ing tahun 1814 Napoléon kalah perangé, Nederland bisa mardika.
69 |
Miturut prajangjian ing London tahun 1814 jajahané ing Indhiya dibalèkaké marang wong Walanda
manèh, kang ora mung Ceylon, Kaap kolonie lan jajahan sawatara ing Indhiya Kulon (ing Amerika)
sarta Indhu Ngarep.
Ing tahun 1816 Raffles digenèni Luitnant Gouverneur John Fendall.
Let sawatara sasi John Fendall pasrah jajahan marang Commisaris Generaal, yaiku utusan Walanda
saka Europa, kang dipatah ngerèhaké kapulowan Indhiya.
Miturt Grondwet tahun 1814 kang nyekel papréntahan ing Lolonien, Sri Maharaja piyambak, kabantu
ing Departement Onderwijs, Nationale nijverheid en Kolonien.
Dadi Straten Generaal ora nduwèni panguwasa.
Sarjana tetelu kang diutus nampani tanah Indhiya, asmane: Mr. Elout, Baron van der Capellen lan
Buyskes, apangkat Commissaris Generaal sarta diparingi rancangan wawatoné pangrèhing Indhiya.
Commisaris Generaal ngrekasa banget enggoné nglakoné ayahané iku, awit tanah Indhiya kacupetan
ragad, tur ora bisa olèh pitulangan kanggo ngébaraké panguwasané Gupermèn anyar.
Apa manèh ratu ratu ing tanah Indhiya wis ora ngajèni marang Paréntah Walanda.
Ewadéné ora nganti lawas Commissaris Generaal wis akèh pakaryané.
Kang nyekel panguwasa kang gedhé dhéwé lestari Gouverneur Generaal dibantu Raad van Indie,
pilhané Gouverneur Generaal dhéwé.
Pamérangé Tanah Jawa didadèkaké parésidhènan kaya dhèk jaman Raffles.
Cacahé residhèn didadèkaké 20, jajahan sajabaning Tanah Jawa dipérang pérang dadi Gup dadi
Gupermèn, dipanggedhèni Gouverneur.
Déné wong cilik lestari dirèh panggedhéné dhéwé.
Ptanatané dititi priksa manèh, pranatan saka Raffles sing becik becik isih dilestarèkaké, kang
kurang prayoga dibecikaké.
Prakarané bangsa pribumi dadi bubuhané Landraad, kang dadi jeksa bangsa pribumi,
presidhèné bangsa Walanda.
Supaya ana kang ngawat awati pangadilan pangadilan iku sarta ngiras kango pangapèlan (Hof
van appel) dianakaké Hoog Gerechshof.
Kangjeng Paréntah Luhur wis ora nduwèni panguwasa babar pisan ing atasé mutusi prakara.
Supaya panyekeling dhuwit Gupermèn aja nganti kisruh, nuli dianakaké Raad van Finansien lan
Rakenkamer.
Pangrèhé Gupermèn anyar marang wong cilik, isih dilestarèkaké kaya panemuné Daendels lan
Raffles, ing sabisa bisa nyingkiri pranata peksan.
Sadurunge Commissarissen Generaal mangkat menyang tanah Indhiya, wis katemtokaké yèn pranatan
monopolie kudu disuwak, awit iku ndadèkaké kasusahané wong pribumi.
Prakara dagangan digawé merdika, wong manca padha kena dedagangan menyang tanah Indhiya,
nanging bangsa Walanda pambayaré prabéya dikacèk karo bangsa ngamanca.
Kang nyebal saka pranataning kamardikan mung monopolie bumbon crakèn.
Prakara tetanèn iya dimardikakaké, wong pribumi kena nandur sakarepé dhéwé, mung ing Priyangan
kang isih ana peksan wong cilik diwajibaké nggarap kebon kopi sarta kuli balndhong isih kudu
nyambut gawé ana ing alas pejatèn.
Paréntah anyar iku iya dipatah merlokaké gawé kemayarané wong cilik, mulané pranatan lungguh bumi
disuwak, para punggawa bangsa pribumi mari olèh tanah gadhuhan, mung diblanja sasèn bae, supaya
aja nganti bisa gawé rekasaning bawahé.
Lan para punggawané Gupermèn dilarangi dedagangan utawa nyambi panggaotan liyane.
Prakar dol tinuku batur tukon ing sabisa bisa disirnakaké, malah ana ing Tanah Jawa lan Madura
prakara iku wis dilarangi babar pisan, mangkono uga pranatan pamujangan.
Nalika Jaman Commissaris Generaal, ing Tanah Jawa klebu tentren.
Ngarepaké tahun 1818 jajahan ing satanah Indhiya kabèh dipasrahaké ing Paréntah Inggris marang
Gupermèn Walanda.
Wasana ing wiwitané tahun 1819 Commissarissen pasrah marang GG. van der Capellen. Elout lan
Buyskes padha bali menyang Nederland.
Satekané Negara Walanda Elout kaangkat dadi Minister van Kolonien.
Commissaris Generaal olèhé yasa pranatan bab kamardikaning dagangan, tetanèn lsp. manut panemu
liberaal. (sing bakal diterangaké).
Balik GG. van der Capellen (tahun 1819 – 1826) ora ngrujuki panimbangé wong liberaal mau, mulané
ing tanah Jawa suda banget karaharjané.
Amrih raharjaning tanah Indhiya kang dianggep perlu, ngajokaké dedagangan.
Supaya wong Walanda bisa mumbul manèh enggoné dedagangan nuli dianakaké pakumpulan dagang
aran Nederlandsche Handel maatshappij, adegé tahun 1824.
Pangarahé Préntah Walanda pakumpulan iku kenaa kanggo ngejori padagangané bangsa manca, dadi
bisa ngurip urip dagangané bangsa Walanda.
Ora lawas pakumpulan iku bisa olèh pawitan 37 yuta rupyah.
Wiwit jaman Napoléon tanah Indhiya ora bisa lelawanan lan tanah Walanda, dagangané akèh
kang didol marang sudagar manca, luwih luwih wong Inggris lan Amerika.
Saisé tanah Indhiya kacekel ing paréntah Walanda manèh, wong Walanda meksadurung maju
dedagangané, awit isih kekurangan pawitan, mangka kaejoran bangsa Inggris.
Kajaba iku sudagar Walanda partikelir pancèn ora dhamang sumurupé marang ubeting
padagangan tanah Indhiya, jalaran mauné kang kena lelawanan lan tanah Indhiya mung VOC.,
wuwuh wuwuh nganti 20 tahun tanah Walanda wis ora ana gandhèngané karo tanah Indhiya.
nederlandsche Handel maatschappij mau iku meksa ora kasembadan sedtané, awit kurang kuwat,
ora bisa ngejori wong Inggris, kajaba iku pancèn ora dirujuki sudagar Walanda partikelir akèh,
marga duwé sumelang manawa pakumpulan dagang anyar mau diparingi wewenang kaya déné
VOC. biyèn, temahan malah ndadèkaké kapitunané sudagar partikelir.
Wasana Nederlandsche Handel maatschapij ora bisa mumbul, malah tansah kapitunan, wiwitané
bisa urip bareng ana Cultuurstelsel.
Pakaryané van der Capellen kang pantes olèh pangalembana yaiku enggoné ngajokaké kawruh,
merlokaké marang ajuning pamulangan cilik kanggo bangsa Europa.
Prakara onderwijs mau van der Capellen kabiyantu ing Reinwardt.
Reinwardt iku sarjana kang uga miwiti gawé kebon raja (Lands plantentuin) ing Bogor (tahun 1817)
kanggo ngundhakaké kawruh tetanèn.
Kebon raja ing Bogor iku ora mung becik lan nyenengaké kanggo dolan dolan bae, mungguh ing
pigunané nyata gedhé banget tumraping kawruh tanem tuwuh lan tetanèn.
Jembaré kèhing lan wernaning wit witané, kebon kebon raja ing satanah hawa panas (tropen)
ora ana kang nyundhul Bogor.
Kang padha mandhégani pakaryan ing kono para sarjana kang wus kasuwur asmané, kayata:
Tuwan Teysmann (tahun 1831) lan Dr. Hasskarl enggone nandur wis ana 8.000 werna wit witan
lan tethukulan.
Ing tahun 1863 cacahing tetanduran dadi 10.000 werna.
Sarjana Dr. M. Treub ing sajroning tahun 1880 – 1909 yasa laboratorium perlu kanggo marsudi kawruh botani schelkunde lsp., gandhèng karo anané kebon raja iku mau.
Para sarjana saka ing jagad ngendi endi akèh kang golè kawruh ana ing laboratorium kono awit
laboratoria mau uga kanggo papan panyoban bab nenadur, bab meruhi ama sarta lelaraning tanduran, lan lya liyané, mulané Bogor kena sinebut dadi tuking kawruh lan sendhanging ngèlmu
tetanên.
Prufstation prufstation ing satanah Indhiya iku asale uga saka Bogor.
Marga saka dayané Prufstation prufstation, kabudidayan lan tetanèn nganti bisa dadi kaya
kaanané saiki iki.
Pérangan Kang Kathelu
Bab 4
Perang Dipanegaran
(tahun 1825 – 1830)
1819 – 1826
GG. van der Capellen
1820 – 1823
Paku Buwana V
(Sunan Sugih)
1822 – 1855
Hamengku Buwana V
1823 – 1830
Pakubuwana VI
(Sunan Bangun Tapa)
1826 – 1830
Luit GG. de Kock
1830 – 1850
Paku Buwana VII
(Sunan Ménol)
Nalikané sédané Kangjeng Sultan Hamengku Buwana III ing tahun 1814, pangéran patiné lagi yuswa 13 tahun.
Saka karsané kKangjeng Tuwan Luitnant Generaal Raffles, Pangéran Paku Alam I tinanggenah angembani kaprabon;
Pangéran Paku Alam iki becik tepungé karo bangsa Inggris, lan bésuké iya becik karo bangsa Walanda.
Dhèk samana Ngayogyakarta uga akèh wong sing ora seneng marang bangsa Europa.
Sing dadi lelajering golongan mau Pangéran Dipanegara.
Pangéran Dipanegara kang nalika nèmnèmané asma Pangéran Antawirya iku putrané Kangjeng
Sultan Raja, kang sepuh dhéwé, nanging saka garwa ampeyan, mulané ora gumantos jumeneng ratu.
Sang Pangéran ora narimakaké déné ora olèh panguwasa apa apa tumraping papréntahan.
Saya banget ora senengé, bareng nalika Sultan IV jumeneng, teka iya ngatingalaké sujudé
marang panguwasaning bangsa Europa.
Rèhning Sultan Sepuh biyèn iya ora seneng marang bangsa Europa, dadi golongané Dipanegara
uga sinebut golongan Kasepuhan.
Kangjeng Sultan IV jumeneng ora suwé, mung watara 2 tahun séda, lagi mentas kondur saka besiyar.
Pangéran patiné lagi yuswa 2 tahun.
Para gedhé ing karaton padha duwé panyuwun marang Kangjeng Paréntah Luhur ing Betawi supaya
pangrèhing Praja aja dipasrahaké marang Pangéran Paku Alam.
Panyuwuné kapiturutan, prakara pangrèh praja kang nindakaké Ppatih dalem apangkat Rijksbestuurder,
sarta tumindaké kanthi dititi pariksa ing Kangjeng Tuwan Residhent.
Déné kang minagka embané Sang Prabu Timur lan kinuwasakaké mranata barang kagungan dalem,
yaiku Kangjeng ratu Ageng, Kangjeng ratu Kencana, Pangéran Mangkubumi lan Pangéran Dipanegara.
Pranatan mangkono iku banget ora ndadèkaké sarjuning panggalihé Pangéran Dipanegara, jalaran
Papatih dalem sujud banget marang Walanda, sarta kelakuané ambtenaren Walanda ing Ngayogyakarta
kono ing nalika iku pancèn ora becik.
Kajaba iku pranataning Walanda nyéwa bumi ana ing tanah karajan Jawa iya ora ndadèkaké sarjuné
Pangéran Dipanegara .
Dhèk tahun 1774 bumi lenggah ana 677.000 cacah.
Ing tahun 1820 mung dikarèkaké 52.300 cacah, awit bumi kasultanan ing tahun 1812 kalong tanah
Kedhu lan liya lyané.
Marga saka iku para gedhé kepeksa suda banget pemetuné, luwih luwih bareng ananing pranatan wong
Walanda nyéwa tanah, cacahing bumi lungguh sangsaya suda.
GG. van der Capellen ing tahun 1823 ndhawuhaké nyuwak ananing pranatan nyéwa lemah ing dhuwur
mau, prajangjian prajangjian padha diwurungaké.
Wiwitané golongan Kasepuhan seneng banget krungu bab suwakan pranatan iku, wasana kabèh padha
kagèt, bareng ditemtokaké padha mbayar karugiyan marang tuwan, awit enggone nyéwa lemah durung
tumeka mangsa prajangjiané, kepeksa dibubaraké.
Bandha kasultanan banjur cumprang camprèng banget.
Wong cilik uga rekasa atiné, sanggané saka nagara abot, luwih luwih bareng bumi kagungané
Kangjeng Sultan wis diungkred.
Lan manèh suwaking pranatan nywa tanah uga agawé kasusahané wong cilik.
Déné kang banget digethingi ing wong cilik yaiku panariking dhuwit béya, kang ditebasaké marang
Cina cina, awit para Cina sok kebangeten enggoné ngebotaké panariké.
Kang ditarik béya iku wong, utawa wong nggawa barang, liwat ing sawijining panambangan, liwat ing
wates lan ing papan liyané kang wus tinamtokaké, papan papan iku ing bansa Walanda diarani
”Tolpoorten”
Pangéran Dipanegara saya suwé saya gedhé pamuring muringé anguninai kaanan ing dhuwur mau lan
ngraosaké kisruhé sajroning kraton, sarta manèh trajangé para ambtenaar Walanda kerep gawé serik.
nalika semana Paréntah arep yasa ratan, nrajang tanah palemahané Pangéran Dipanegara.
Iku banget ndadèkaké panggrantosé Sang Pangéran.
Wasana Sang Pangéran banjur kèndel ora karsa campur prakara apa apa, tekadé mung suwiji, nedya madeg kraman.
Mirit surasaning babad anggitané Adipati Cakranegara, Bupati ing Purworeja, Sang Pangéran
banjur mempen ana ing Sélaraja baé, rina wengi anggentur panuwuné, sinambi ngaji Kur’an lan
maos babad kuna.
Pangagemé sarwa ireng (wulung).
Bareng wis yakin yèn wong kabèh ngerti kang dadi antepé Sang Pangéran, yaiku arep madeg
kraman, Sang Pangéran banjur wis ora sumelang manèh marang ing katékadané. ”Wong mono bisa ana bejané”.
Dalemé Pangéran Dipanegara ing Tegalreja watara sa-pal saka ing Nagara kaprebah ing lor kulon.
Para kang kecuwan pikiré klumpuké ing kono.
Dadining kraman tinamtokaké tumiba malem tanggal 7 sasi Sura.
Durung nganti klakon, ketungka utusaning Residhènt, narik Pangéran Dipanegara arep dinangu apa kang dadi karsané.
Sang Pangéran oncat saka kono kanthi Pangéran Mangkubumi, menyang Selarong.
Wong cilik akèh kang nggrubyuk Dipanegara, anggusah para Cina, ngrayah dhuwit béya lan njarah pasar pasar.
Bareng wis rumangsa keconggah, Dipanegara sabalané anempuh kraton Ngayogyakarta kinepung
wakul binaya mangap.
Golongan Dipanegara:
1. Pangéran Mangkubumi,
2. Kyai Maja,
3. Basah Prawiradirja (Senthot).
Kang dimungsuhi: Priyagung kraton sapunggawané, patih lan ambtenar Walanda.
Kangjeng Sultan Timur nuli diungsèkaké marang sajroning bètèng Walanda, kang uga banjur kinepung ing bala kraman nganti watara suwe.
Walanda ing sajabaning bètèng akèh kang nemu pati.
Paréntah luhur ing Betawi mireng mireng kabar, bareng kraman wis sentosa, tumuli énggal nglakokaké
Jénderal de Kock, supaya nyirep kraman, nanging sarèhné bebarengan kraman ing Palémbang lan ing Boné, dadi de Kock kekurangan parjurit, ora bisa nyirep ubaling kraman ana Rembang lan Kedhu.
Rahayuné ing Surakarta saka pambudi dayané de Kock ora klakon ana kraman, éwa déné kraman ing
Ngayogyakarta sangsaya gedhé, awit banjur diondhangaké dadi perang sabil prelu kanggo ngukuhi agama.
Dipanegara enggoné ngondhangaké perang sabil iku saka panuwuné Kyai Maja.
Perangé prajurit Walanda rekasa banget, jalaran Dipanegara ora tanggon, barisé ana ing papan kang
angèl ambah ambahané, panempuhé ngentèni lénané bala Walanda, lan kerep olèh gawé, mulané bala kraman mundhak gedhé atiné, lan bisa wuwuh wuwuh akèhé.
Ana Sénapatining kraman satriya nom noman lagi umur 18 tahun, jenengé Basah Senthot Prawiradirja,
éwadéné wus katon kawanterané lan bisa anata bala.
Sarèhné Paréntah Luhur rada karépotan, nuli golèk akal liya kanggo ngendhakaké atiné kraman.
Sultan Sepuh kang wis kikéndhang déning Raffles, dibalèkaké manèh menyang Ngayogyakarta, supaya para kraman padha nungkula aris.
Sultan Sepuh dijumenengaké ratu, nganggo prejanji kudu mitulungi marang Kangjeng Gupermèn lan ngijoli wragdé perang.
Déné Sultan Timur bakal kajumenengaké manèh, bésuk ing sasédaning éyangé.
Jumeneng Sultan Sepuh ora bisa ngendhakaké atining kraman, malah nawala dalem Sultan Sepuh
marang Pangéran Dipanegara, diwangsuli cecampah lan panguman uman.
Ing tahun 1828 Sultan Sepuh séda.
Jènderal de Kock pancèn ora rujuk marang Gupermè enggoné ngangkat Sultan Sepuh, mulané golèk
akal dhéwé sing luwih mikolèhi, yaiku ngedegaké bètèng cilik cilik ing watesing papan kang wis kena
direbut, sarta ditinggali prajurit.
Wasana Pangéran Dipanegara sangsaya rupak marang jajahané.
Sanadyan Commissaris Generaal Du Bus nacad marang tindaké Jènderal de Kock merga enggoné
ngentèkaké dhuwit, mangka Commissaris Generaal tinanggenah anggemèni bandha Gupermèn, éwadéné Jènderal de Kock isih ora mundur, awit nyatané senadyan akèh wragadé, kraman iya énggal kerupakan papan, mung kari mubang mubeng ing Bagelèn lan kidul Ngayogyakarta.
Ing tahun 1829 prajurit Gupermèn ngangseg, tur nuli olèh bantu prajurit anyar saka Walanda.
Sénapatining kraman akèh kang padha nungkul. Senthot mbalik ndèrèk Gupermèn, Kyai Maja kecekel, Pangéran Mangkubumi asrah bongkokan.
Ing tahun 1830 Dipanegara tetemonan lan de Kock ana ing Magelang.
Sarèhné Dipanegara kukuh enggoné njaluk jumeneng Sultan Panatagama, banjur dicepeng, dikéndhang
menyang Menadho, ing tembéné dielih menyang Makasar. Ing tahun 1855 séda.
Senadyan Pangéran Dipanegara wis kecepeng, tanah Kejawan meksa durung tentrem babar pisan, tentrem temenan ing tahun 1850.
Merga anané kraman, tanah Kejawan rusak banget, kalongé jiwa tanpa wilangan, prajurit Gupermèn bae kang mati 15.000, déné wragadé perang 20 yuta rupiyah.
Supayaq yèn ana kraman aja nganti gedhé manèh, jajahan jajahan Ngayogyakarta dielongi Bagelèn lan Banyumas, minangka pambayaring wragad perang.
Senadyan Surakarta ora mèlu barang barang malah urun prajurit, éwadéné jajahané madiyun lan
Kedhiri uga dipundhut ing Kangjeng Gupermèn, kang mengkono iku murih tentreming negara.
Kangjeng Sunan mesthi baé ora lega, nuli lolos tindak menyang Imagiri lan Parangtritis, nenuwun marang leluhuré, nanging keturutan utusaning residhènt Surakarta nuli dikéndhang menyang Ambon, awit kadakwa arep ngraman.
Kang gumanti Susuhunan Paku Buwana VII, ndèrèk marang karsaning Gupermèn, Madiyun lan Kedhiri dadi tanah Gupermèn.
Ing sawusé ana kraman Dipanegara, katon yèn pamérangé jajahan Ngayogyakarta lan Surakarta, ora prayoga, jalaran jajahan jajahané ora Anggolong dadi siji, ana kang pating cruwil pating slempit. Wasana tansah ndadèkaké pasulayan lan yèn ana kraman gampang tumularé ing liyan jajahan, mulané watesing jajahan Surakarta lan Ngayogyakarta banjur diprenata manèh.
Pérangan Kang Kathelu
Bab 5
Cultuurstelsel
tahun 1830 - +/- 1815 (1915)
Cultuurstelsel iku pranatan kang didhawuhaké GG. van den Bosch dhèk tahun 1830.
Surasané paranatan cekaké namtokaké marang wong Pribumi nandur tetanduran kang kena didol menyang Europa, kayata: kopi, tebu, kapas lan tom, ana ing sapéranganing palemahané.
Pametuné tatanduran iku kudu dilebokaké menyang Paréntah Gupermèn, supaya Paréntah bisa banjur luwih kenceng enggoné gawé raharjaning tanah. Apa sababé déné Gupermèn teka nganakaké pranatan iku?
Ing abad 17 lan 18 VOC. mung ngudi kauntungané dhéwé, dhasar saluguné VOC. iku mung pakumpulan dagang. Ing abad 19 bareng tanah Indhiya tumiba panguwasané Praja Nederland, bab ngudi kauntungané dhéwé wis ora tumindak.
Nederland duwé wajib agawé tentreming tanah lan raharjaning kawulané anyar, yaiku bangsa pribumi.
Lah kepriyé rékané bisané tumindak murih beciking bab pangrèh praja, bab sekolahan, bab
tetanèn lan katentremaning umum?
Iku kabèh bakal sepira wragadé. Mangka Paréntah Gupermèn ora nindakakémonopolie kaya déné VOC., wuwuh wuwuh praja Nederland ing nalika iku akèh banget utangé kang jalaran saka perang Napoléon, perang Dipanegara lan perang Bèlgie.
Ing tahun 1828 Praja Nederland kepeksa ambayari kabutuhan Indhiya kèhé 37.000.000, mangka Nederland dhéwé lagi rekasa rekasané.
Olèhé dhuwit 37.000.000 iku saka enggone utang utang marang kawula ing Nederland.
Dhèk samana kekarepané wong Nederland ing bab Pangrèh Praja kena kapérang dadi rong
golonga: 1. bangsa liberaal lan 2. bangsa Conservatief.
Bangsa liberaal anjaluk tumraping Indhiya supaya pedagangan lan panggaotan dimerdikakaké, gugur gunung lan lebon wulu wetu kasuwaka, mung kebon kebon Gupermèn iku digadhèkna. Hogendorp, Daendels, Du Buss, Elout kekarepané iya mengkono iku.
Malah ana kang nedya ngejokaké wong pribumi enggoné tatanèn lan anggota.
Déné golongan Conservatief kayata: Nederburg, van der Cappellen njaluk balining pranatan
tanduran peksan, lebon wulu wetu lsp.
Kang akèh wong ing Nederland ngrujuki panemu liberaal mau, éwadéné pranatané ana ing
Indhiya ora ditindakaké, utawa mung sathithik kang ditindakaké, marga ora ana wragadé.
Panemuning akèh bisané ngajokaké kemajuan iku kudu ana dhuwit.
Djuwit iku wetuné saka tetanduran kang pametuné payu larang, mulané Paréntah majegna
tanahé, kang durung anan tandurané, marang bangsa Europa, supaya metu kasilé; ing nalika iku ing tanah Jawa kang sinebut loh jinawi iki mung sethithik banget pametune: lebuning barang ing
tanah Jawa pangajiné luwih gedhé tinimbang barang kang metu saka tanah Jawa.
Bareng van den Bosch jumeneng Gouverneur Generaal menggalih yèn kabudidayaning Walanda
nenandur ana ing tanah Jawa iku ora bakal bisa kadadéyan, yèn mengkono dadi ora bisa gawé karaharjaning tanah.
GG. van den Bosch banjur ngajokaké wulu wetune tanah Jawa, supaya nenandur tanduran kang payun ana ing Europa manèh, nanging aja nganti gawé sengsaraning wong Jawa kaya sing uwis uwis.Panemune van den Bosch kang mengkono iku ora nyimpang saka mesthiné, awit miturut saka kaananing cara ing tanah Jawa, sapa kang nyekel panguwasa nagara (ratu utawa Gupermèn) iku kang nduwèni bumi sauwongé.
Bamu iku diparingaké marang wong cilik supaya digarap, lan sapérangan pametuné katur
marang ratu (Gupermèn).
Saka karepé GG. van den Bosch lebon sapérangan pametu iku disalini sapralimaning lemah kang ditanduri kopi, tebu, kapas utawa tom, lan wongé kang ora duwé panduman bumi, ditamtokaké nglakoni gugur gunung 66 dina ing dalem setahun, lan manèh lebuning wulu wetu iku isih bakal nganggo dibayar sethithik minangka ganjaran.
Dadi lebuning wulu wetu iku mau sejatiné minangka pajeg utawa landrente.
Petungané ora luwih tinimbang lebuning landrente pranatan Raffles.
Minister van Kolonien Tuwan Elout ora cocog karo panemuné GG. van den Bosch, nganti dilabuhi
sèlèh enggoné dadi minister.
Déné Ratu Willem I ing Nederland, ngèngeti bangeting kekuranganing dhuwit nagara, kepeksa cocog lan karepé van den Bosch:
1. Wong Jawa dipeksa nandur tetanduran kang durung diweruhi, lan banjur kètèr enggoné tetanèn dhéwé.
2. Dhuit kang minangka ganjaran enggoné nglebokaké wulu wetu mung sethithik, luwih luwih
tumraping kopi, mangka sadurungé telung tahun kopi mono durung kena diundhuh.
3. Panggaraping tanduran anyar iku akèh kang luwih abot tinimbang panggaraping tanduran Jawa, upamane : pari.
4. Tindaking para ambtenaar sok sawenang wenang; lemah kang ditanduri tanduran Gupermèn iku dipihaké sing apik, tur luwih saka sapralimaning palemahan lan liya liyané.
5. Landrente jebul iya isih ditindakaké.
wong Jawa batiné mung dumunung mundhak kawruhé ing bab nenandur lan bathi mundhak
kasregepané.
Tumraping Praja Nederland akèh bathiné, awit pametuning Cultuurstelsel wiwit tahun 1830 tekan
tahun 1878 ora kurang saka 800.000.000 rupiyah.
Wong Jawa ora duwé wragad lan ora kober anggarap pasawahané, mulané dadi kamlaratané.
Ing sawatara panggonan malah nganti kambah ing paceklik lan pailan, kayata: Cirebon, Demak lan Grobogan (tahun 1818 – 1850).
Kang mengkono iku sejatiné iya ora diniyati déning para kang yasa Cultuurstelsel, lan wong ing negara
Walanda akèh kang ora rujuk yèn tindaking Cultuurstelsel banjur sawenang wenang mengkono.
Sawisé tahun 1854 akèh kang mbudidaya amrih suwaking Cultuurstelsel lan gugur gunung.
Ing tahun 1865 tanduran tom disuwak mengkono uga tèh, manis jangan lan cochenil (nopal).
Mrica suwak tahun 1860, tembako tahun 1866, tebu tahun 1870.
Wet tahun 1915 nyuwak tanduran peksan kang isih kari, yaiku kopi.
Dadi wiwit ing tahun 1915 iku Cultuurstelsel wis ilang babar pisan.
Ana ing negara Walanda kana kang banget enggoné ngemohi Cultuurstelsel yaiku Tuwan
Pandhita van Hoevell.
Ing tahun 1848 miturut owah owahaning Grondwet, Staten Generaal olèh panguwasa niti priksa tindaking Préntah Luhur tumrap Indhiya lan ngulat ulataké lebu wetuning dhuwit negara, lan
manèh Staten Generaal dipasrahi netepaké Reglement ophet beleid der Regeering in
Nederlandsch Indie (Regeeringsreglement) lan pranatan liya liyané.
Marga saka iku van Hoevell lan sagolongané bisa ngandaraké panemuné ana ing Tweede
Kamer. Regeeringsreglement tahun 1854 wis nyebutaké yèn kabutuhaning kawula Indhiya kudu diprelokaké dhisik lan kawula Indhiya mau sangkaning sathithik kudu didadèkaké bangsa kang nyekel pamréntah dhéwé (zelfbestuur). Regeeringsreglement ikitumekané saiki isih mengkono.
Bebarengan lan suwaking Culturstelsel ana pranatan pranatan anyar, kang becik, kayata: Pasar wis ora dipajegaké (marang Cina).
Ananing batur tukon lan sapepadané diilangi (tahun 1860) lan bab pangedolé candu dikuwasani
Gupermèn dhéwé (opiumregie).
Ing tahun 1864 ana Comptabiliteitswest, netepaké yèn begrooting Nederlandsche Indie iku kang gawé Paréntah Inghiya bebarengan lan Paréntah Nederland sarta disahaké srana angger angger déning Staten Generaal.
Ing tahun 1870 ana Agrarische Wet, surasané: Gupermèn kena majegaké bumi kang durung tau digarap marang wong Walanda suwéné ing dalem 75 tahun.
Palemahané wong Indhiya ora kena didol marang wong kang dudu golonganing wong Pribumi, yèn ora srana lantaran Paréntah Gupermèn. Marga saka iku:
1. banjur bisa ana kabudidayan kabudidayan gedhé.
2. Palemahané wong Pribumi ora gampang bisané tumiba ing tangané wong liya lan wong Pribumi ora gampang kenané apus. Pedagangan lan pelayaran bisa maju banget. Ing tahun 1870 anane pakumpulan palayaran kang dhisik dhéwé jenengé Stoom vaart Maatschappij ”Nederland”.
Ing tahun 1872 nalika GG. Loudon rawuh ing Indhiya wis prasasat kari nemu kapénaké, prakara
prakara kang ndadèkaké rekasane wong Pribumi wis prasasat ilang. pungkasaning atur kawulo nuwun agenging pangaksama ,menawi wonten klenta-klentuning atur kawulo....nuwun...
Tidak ada komentar:
Posting Komentar
Silahkan anda berkomentar, namun tetap jaga kesopanan dengan tidak melakukan komentar spam...!!!